Ons Erfdeel. Jaargang 36

Muziek

Walter Maas overleden

Als Stockhausen in Nederland had geleefd, dan was hij geen Stockhausen geworden, aldus een bittere opmerking van Ton de Leeuw over de beperkte mogelijkheden van een klein land. Maar Ton de Leeuw is Ton de Leeuw geworden, niet in het minst omdat Nederland Gaudeamus heeft en Gaudeamus staat gelijk aan Walter Maas. Stond... moet men schrijven sinds 1 december 1992.

De textielingenieur Walter Maas werd geboren op 18 juli 1909 in Mainz, emigreerde in 1933 naar Nederland waar hij huize Gaudeamus, gebouwd in de vorm van een concertvleugel met geopende klep, huurde voor zijn ouders. Die overleefden de oorlog niet, maar hun zoon - ondergedoken in allerlei ruimten tot een hondehok toe, exact drie jaar, negen maanden en zes dagen - heeft het gered en maakte uit dankbaarheid van Huize Gaudeamus een centrum voor Nederlandse nieuwe muziek. Ton de Leeuw, de leerlingen van Kees van Baaren (Peter Schat, Jan van Vlijmen, Louis Andriessen), later van De Leeuw (Jan Vriend, Jos Kunst, Joep Straesser), Otto Ketting, Enrique Raxach en vele, vele anderen hebben veel zo niet alles aan Maas en zijn Gaudeamus te danken.

Stockhausen draaide er op een gamele bandrecorder zijn Gesang der Jünglinge, Maderna demonstreerde er zijn pasta's, Cage plukte paddestoelen, Ligeti demonstreerde er zijn Poème voor 100 metronomen.

Dankzij zijn vasthoudendheid als een terriër - Maas belde iedereen om twee, drie uur 's nachts als het niet anders kon! - kreeg hij van alles van de grond, een Internationale Muziekweek, een Vertolkersconcours, een Podiumplan, - spoedig werd Gaudeamus door de Unesco de andere landen ten voorbeeld gesteld. Een ontroerender afscheid als op 7 december 1992 in Den en Rust te Bilthoven heb ik niet meegemaakt. Studenten vertolkten Straessers Round About, altvioliste Esther Apituley speelde naast Stravinsky's Elegie Three Minutes Sleep van Henri Broeren, Willem Breuker improviseerde hartverscheurend en er klonk een fluitsolo voor over het graf heen van de Koreaan Isang Yun, die voor het eerst in Europa zijn werk bij Gaudeamus hoorde, waar anders?

Maas' lijfspreuk: ‘Das Meine hab ich getan, tut Ihr nun das Eure’, naar Schiller, moet zijn opvol-

[p. 297]

gers prikkelen zijn erfenis niet teloor te laten gaan.

Voor de vierde keer bundelden Donemus, Gaudeamus, NOS en Muziekcentrum Vredenburg te Utrecht hun krachten voor de Nederlandse Muziekdagen. Centraal stond de nachtelijke muziekmarathon, opgedragen aan de nagedachtenis van Walter Maas, de grote pionier die het Nederlandse muziekleven optilde uit het provincialisme. Omdat de twee symfonie-orkesten bij de omroep niet beschikbaar bleken - door bezuinigingen zijn ze dat wellicht in de toekomst nooit meer, men moet er niet aan denken -, putte men uit de ensembles zoals Slagwerkgroep Den Haag, Asko Ensemble, Schönberg Ensemble, Nieuw Ensemble en Nederlands Blazers Ensemble: een indrukwekkende muzikale wapenschouw!

Die diversiteit was ook nodig bij het programmeren van de drieluiken van Klaas de Vries (Diafonia/sub nocte/De profundis) en Theo Verbey (Tegenbeweging, Inversie, Expulsie), waarin de onderdelen steeds weer een andere bezetting hebben.

Het meest indrukwekkend vond ik De Vries'... Sub nocte per ombras... uit 1989, geschreven voor het 15-jarig jubileum van het Schönberg Ensemble. Een ongelofelijk spannende reconstructie van het verleden, een droombeeld dat de ritualistische wereld van de antieken oproept, schimmen treden naar voren en verdwijnen weer, een rudimentaire schaduwmuziek van beklemmende werking, zeldzaam suggestief.

Zó mysterieus is Verbeys muziek niet, maar in ieder geval heel intelligent en speels, vol raffinement en steeds doorzichtig, terwijl in Expulsie (voor het Asko Ensemble) er opeens een bijkans expressionistische dramatiek dóórbreekt, ook hier dus muziek als een tovertuin vol onverwachtse verschijningen, voorspelbaar is Verbey gelukkig evenmin...

Voorts noteerde ik een kwetsbaar First Edition voor twee blazers en drie strijkers van Joël Bons, een bewijs hoe je met weinig noten, tastend en zoekend een feërieke sfeer kunt opbouwen, - na zo'n begin kan het werk niet meer stuk!

Telemann herontdekt

Fluitiste Eleonore Pameijer houdt van Georg Philipp Telemann, maar vertolkt vooral veel twintigste eeuwse composities, bijvoorbeeld van Varèse, Xenakis, Brant en wie al niet. Een ongewone combinatie? Niet wie sommige van Telemanns Twaalf Fantasieën bestudeert: vol humor, grillig en snel wisselend, tweestemmigheid suggererend, met veel modulaties, montage-achtig verspringend, wat met name geldt voor de Vijfde Fantasie in C. Dat doet modern aan!

Pameijer gaf tien componisten een opdracht om verbindingen te componeren, tien commentaren, aangedragen door Otto Ketting (‘gewoon’ een lyrisch stuk), Rob Zuidam (B'rockqueu in virtuoze barokfiguren), Misha Mengelberg (baldadig met een politiefluitje en theateracties), Guus Janssen (één grote spiraalvormig stijgende baroksekwens in Bah Rock), Jeff Hamburg (Facsimile, met eerder genoemde fantasie als mal), Theo Verbey (Hommage,

Eleonore Pameijer

tweestemmig uitgewerkt, wat immers vandaag de dag geen probleem meer vormt), Ron Ford (Between, een heel subtiele verbinding), Louis Andriessen (naar Charles Trenet, een fluxusgrap, nog weer verdergaand dan Mengelberg), Theo Loevendie (Trait d'Union, volledig in stijl overgenomen) en Robert Heppener (Telemann Blow-up, wat de titel suggereert).

Ik vond Verbeys compositie het mooiste, niet alleen spannend vanwege zijn experimenteel (meerstemmig) uitgangspunt, maar ook bepaald een aanwinst voor de fluitliteratuur als prachtig speelstuk.

Gelukkig is dit originele en bijzonder geslaagde project niet ‘verwaaid’, want in de maanden januari en februari toonden zich op de tournee van Pameijer VPRO (televisie) en NCRV (radio) paraat.

Ernst Vermeulen