Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 276]

Vuur en zijde

Doeschka Meijsing (^o1947).

Het eerste deel van Vuur en zijde vertelt hoe de veertigjarige Max Groen, vijf jaar na de dood van zijn zus Didi, op weg is naar Marthe, Didi's vroegere vriendin. Onderweg in de auto denkt hij voortdurend terug aan het verleden, aan de tijd toen Didi nog leefde. Aan de reconstructie van het verleden ontbreekt nog een belangrijke schakel en Max is ervan overtuigd dat Marthe hem die kan bezorgen. Didi is namelijk bij een verkeersongeluk om het leven gekomen, nadat ze bij Marthe vertrokken was om naar Max toe te gaan. Max wil weten waarom Didi destijds, na een maandenlang verblijf bij Marthe, zo plotseling vertrok. En waarom was Didi naar hem op weg geweest?

Dit eerste deel is op een geraffineerde manier verteld. Niet alleen heeft de schrijfster een interessante vorm gekozen - het verhaal springt heen en weer tussen heden en verleden - maar de dosering van de informatie gebeurt zo subtiel, dat de lezer geïntrigeerd raakt door Max' overdenkingen. Langzamerhand ontstaat bij de lezer een beeld van de verhoudingen tussen de belangrijkste personages: Max, Didi, hun vader en Marthe. Max' gedachten leveren geen glashelder beeld op. Veel blijft vaag door de suggererende manier waarop het verhaal verteld wordt. Ver uit elkaar liggende gedachten en feitjes, soms achteloos verteld, moeten met elkaar verbonden worden; wat eerst onbelangrijk lijkt, blijkt later de kern van de zaak te raken. Daardoor moet dit boek op een aandachtige manier gelezen worden waarbij je als lezer meer dan eens terugbladert naar eerdere passages om de vele verbanden te kunnen overzien.

Na een tijdje begint de lezer te beseffen dat Max en Didi elkaars geliefden zijn geweest. De periode dat ze samen zijn geweest in de ommuurde tuin van het grote landhuis, hun ouderlijk huis, heeft Max als een paradijselijke situatie ervaren. De verwijzingen naar het paradijs zijn talrijk, tot de titel toe, die verwijst naar de tweede zin van het gedicht ‘Paradise regained’ van H. Marsman: ‘De zon en de zee springen bliksemend open:/waaiers van vuur en zij’. Vlak voor het dramatische eind van de roman, wanneer de schuur met Didi's portret in brand raakt, lezen we: ‘De zon raakte het dak van de schuur (...) De hemel eromheen was een waaier van vuur en zij’ (p. 130).

Wie eenmaal de verwijzingen naar het paradijs doortrekt naar de verhoudingen tussen de personen en naar wat hen overkomt, begint de thematische diepgang van het boek te beseffen. Aan de oppervlakte vertelt het de worsteling met het verdriet om een overleden geliefde. In een laag daaronder gaat het om de existentiële drang naar het bereiken en vasthouden van geluk, de onmogelijkheid ervan, de verhouding tussen het aardse en het goddelijke, het gevecht tegen de voortschrijdende tijd. Nog een laag dieper ligt de kunstenaarsproblematiek verscholen naar de verhouding tussen de werkelijkheid en de manier waarop die in een kunstwerk vorm krijgt: afbeelding of verbeelding?

Max en Didi hebben in de tuin de liefde ontdekt, maar een verboden vorm ervan, die tussen broer en zus, en zijn daardoor tot de ondergang gedoemd. Hun vader laat de paradijstuin afbreken. Marthe probeert, onder toezicht van Max, de resten van de tuin vast te leggen, maar haar tekeningen tonen een ongehoorde leegheid. Bij Marthe vindt Didi later een nieuw paradijselijk geluk, maar ook dat houdt niet stand door Marthes angst. Max probeert zijn tijd met Didi in het verloren gegane paradijs op allerlei manieren terug te halen, onder andere door wraak te nemen op de man die in eerste instantie verantwoordelijk is voor het einde ervan: zijn vader. Die man krijgt haast goddelijke proporties. Max' wraak is niet gering: hij doodt zijn vader, weliswaar niet in werkelijkheid, maar in zijn verbeelding, namelijk in het boek dat hij geschreven heeft. In het licht van deze thematiek

[p. 277]

moeten we ook het motto interpreteren. Het is een legendarisch fragment uit Historiën van Herodotos, waarin Kroisos en Solon in gesprek raken over menselijk geluk. Kroisos vraagt of Solon weleens ‘de gelukkigste van alle mensen’ gezien heeft. Solon wijst in zijn antwoord naar de daden en de motieven van de goden: de jaloezie en de onberekenbaarheid van het goddelijke staat het hoogste menselijke geluk in de weg.

Het goddelijke speelt ook op een ander niveau een rol en wel in combinatie met de thematiek van het kunstenaarsschap. Hierbij gaat het om de verhouding tussen werkelijkheid, verbeelding en afbeelding. Een schrijver of schilder kan de werkelijkheid proberen af te beelden: als dit al lukt, leidt dat tot leeg realisme (Marthes tekeningen van de tuin). De essentie van de werkelijkheid laat zich eerder vastleggen door het gebruik van de verbeelding.

Max wilde na de dood van Didi een boek schrijven over zijn eigen leven en de rol van Didi daarin. Maar wat hij ook probeerde, de werkelijkheid liet zich niet afbeelden. ‘Iets’ verhinderde hem te schrijven over de dingen die werkelijk van belang waren: het goddelijke?

Met hetzelfde probleem krijgt Marthe te maken. De tijd die zij en Didi doorbrengen, lijkt even paradijselijk als de periode, destijds, waarin Max en Didi samenwaren. Maar ook het geluk van Marthe en Didi houdt geen stand. Marthe probeert steeds Didi's portret te tekenen, haar af te beelden zoals ze werkelijk is, maar wat Marthe ook doet, het lukt haar niet. Uiteindelijk kan Marthe niet anders dan Didi wegsturen. En tijdens die reis, op weg naar Max, verongelukt Didi dodelijk. De terugkeer naar het vroegere paradijs kan blijkbaar alleen via de dood verlopen - zoals in Marsmans gedicht.

Pas vlak voor Max' aankomst, vijf jaar na Didi's dood, gaat Marthe opnieuw aan de slag met het half voltooide doek: die nacht lukt het haar wel, ze gebruikt haar verbeelding om het portret af te maken. Ze heeft zich nog nooit zo gelukkig gevoeld, maar dit is van korte duur. Door een dramatische ingreep - van goddelijke jaloezie? - eindigt het verhaal tragisch. Kennelijk is het opperste geluk voor de mens niet weggelegd, zoals het motto van het boek aangeeft. Wie in het aardse paradijs heeft geleefd - dat geldt zowel voor Max als voor Didi en Marthe -, en daar om wat voor reden uit verwijderd is, kan er nooit meer naar terugkeren, tenzij via de dood.

Ook de tijd is een belangrijk motief. Max' eerste woorden zijn: ‘Ik denk over de tijd. Over de willekeurige vorm van besef die tijd heet (...)’ (p. 11). Het is dan ook niet vreemd dat heden en verleden afwisselen in deel I, waar Max opgevoerd wordt, want als tijd een willekeurige interpretatie is, kun je heden en verleden makkelijk met elkaar vermengen. In feite is de tijd voor Max na Didi's dood stil blijven staan; alles wat daarna is gebeurd, heeft voor hem geen enkel belang. Ook in deel II, waarin Marthe de hoofdfiguur is, staat de tijd stil, zowel letterlijk als figuurlijk. Eens heeft een jager de wijzerplaat van de dorpskerk beschoten en sindsdien staat het uurwerk op half drie. Ook figuurlijk heeft de tijd stil gestaan. Marthe heeft haar atelier na Didi's dood afgesloten en pas vijf jaar later maakt zij het portret af dat al die tijd onvoltooid op haar ezel heeft gestaan. Zowel Marthe als Max gaan een ongelijke strijd aan. Zij proberen het verleden vast te houden, zelfs te achterhalen, maar de tijd, het door de goden bestuurde aardse uurwerk, staat dat niet toe. Dat blijkt als Marthe erin geslaagd lijkt te zijn Didi's portret te schilderen: kort daarna slaat het lot genadeloos toe.

Met Vuur en zijde heeft Doeschka Meijsing na lange tijd weer eens laten zien waartoe zij in staat is. Ze heeft een literaire prestatie van de eerste orde geleverd. Het boek heeft een rijke thematiek, kan op verscheidene niveaus gelezen worden, bezit een interessante structuur, is geschreven in een mooie, zorgvuldige stijl en wordt op een geraffineerde manier verteld.

Ruud A.J. Kraaijeveld

doeschka meijsing, Vuur en zijde, Querido, Amsterdam, 1992, 133 p.