Ons Erfdeel. Jaargang 36

‘Wat moet ik hier?’

Op 15 februari 1990 overleed Frans Kellendonk, 39 jaar oud. Ruim tweeënhalf jaar later is Het complete werk verschenen, waarmee hij het gedenkteken kreeg dat hij als één van de belangrijkste jongere schrijvers in het Nederlandse taalgebied verdient.

De titel van het boek, die afronding suggereert en daardoor minder neutraal is dan b.v. ‘Verzameld werk’, wordt in de ‘Verantwoording’ niet toegelicht. Evenmin wordt meegedeeld of Kellendonk deze titel koos.

In de ‘Verantwoording’ valt wel te lezen dat zowel de selectie van de teksten als de indeling van Het complete werk berust op instructies in de wilsbeschikking van de auteur. Het boek bestaat uit vier Romeins genummerde afdelingen. In de eerste zijn de drie korte romans, of novellen, verzameld die Kellendonk schreef: Bouwval (1977), De nietsnut (1979) en Letter en Geest (1982). Mystiek lichaam (1986) beslaat afdeling II. De derde afdeling bevat Kellendonks korte verhalen: ‘Achter het licht’ en ‘De waarheid en mevrouw Kazinczy’ (in 1977 met ‘Bouwval’ in één band uitgebracht), de verhalenbundel Namen en gezichten (1983) en een rubriek ‘Dagwerk’, bestaand uit verspreide publikaties: reportages (in een andere versie eerder gebundeld in De halve wereld (1989), verhalen en artikelen, waarvan er enkele hier voor de eerste maal in boekvorm verschijnen. In de vierde afdeling is het beschouwende werk bijeengebracht: de essaybundel De veren van de zwaan (1987) en de lezingenreeks Geschilderd eten (1988). Vreemd genoeg correspondeert de tekstvolgorde in de ‘Verantwoording’ niet met die van het boek. ‘Dagwerk’ wordt in de ‘Verantwoording’ als tweede onderdeel van afdeling IV behandeld, terwijl het om het laatste gedeelte van afdeling III gaat. Men kan erover twisten wat de beste plaats is.

Hoe het ook zij, de door Kellendonk gewenste rangschikking is niet zuiver chronologisch. Toch is duidelijk zichtbaar welke ontwikkeling zijn werk doormaakt, alsook wat door de jaren heen gelijk blijft.

In een interview dat op 9 mei 1986 in NRC Handelsblad werd afgedrukt, karakteriseerde Kellendonk zijn stijl als die van ‘een geest met een heilige angst voor chaos’. Zijn personages zijn behept met dezelfde vrees en hunkeren daarom naar een bedding die hun bestaan richting geeft. Zo'n zingevend verband kan allereerst de familie zijn. De jeugdige hoofdpersoon van Bouwval waant zich b.v. een afstammeling van een trotse dynastie van bouwheren, maar deze illusie wordt tijdens een familiebijeenkomst wreed verstoord. De ontreddering en eenzaamheid die daarvan het gevolg

Frans Kellendonk (1951-1990).

zijn, worden verbeeld door wat hij ziet, als hij door een gat in de vloer van een rijdende auto kijkt. ‘Hij keek in een oneindigdiepe nacht waardoor myriaden kometen zich met een duizelingwekkende snelheid voortspoedden. Ze spatten uiteen, maar steeds werden nieuwe kometen gevormd. Hij werd naar die diepte toe gezogen’ (p. 98). Ook in De nietsnut vormt de familie, meer in het bijzonder de vaderfiguur, het oriëntatiepunt voor de protagonist, die niet past in zijn ‘geschiedenis’ (p. 147), een begrip dat in het werk van Kellendonk allengs belangrijker zal worden. De zoon probeert in deze ingenieus geconstrueerde novelle de schaarse gegevens over zijn gestorven vader via de weg van de verbeelding tot een zinvol geheel te ordenen. ‘Ik moet een vorm vinden voor zijn leven, ik moet er een verhaal van maken’ (p. 172). Uit de woordkeuze blijkt dat dit streven een literaire dimensie heeft: schrijven is een manier om de samenhang te creëren die overigens zo node wordt gemist.

Deze reflectie op literatuur binnen het literaire werk zelf stempelt Kellendonk tot een auteur, wie het conventionele realisme vreemd is. In de lezing ‘Idolen’, opgenomen in De veren van de zwaan, wijst hij de pretentie van het realisme

[p. 274]

dat de werkelijkheid kenbaar en dus beschrijfbaar is dan ook krachtig van de hand. Lijkt Bouwval nog op een streekverhaal, inclusief een dialect sprekende huisknecht, het ook in 1977 gepubliceerde verhaal ‘Achter het licht’, met personages als Miss Troostig en Schoft, wijst al in de richting die vanaf 1982 de overhand krijgt: de richting van de allegorie. Hoogte- en eindpunt van deze richting is de ‘moderne moraliteit’ (dixit Kellendonk) Mystiek lichaam, waarin de waarden van onze moderne westerse maatschappij uiterst kritisch worden bezien. Helaas ging een aantal critici bij de bespreking van deze roman voorbij aan Kellendonks opvattingen over literatuur. Het gevolg was dat het karikaturale en groteske in deze roman werden miskend, hetgeen resulteerde in de ridicule beschuldiging van antisemitisme.

‘Ik moest mijn leven maar eens met anderen gaan delen’, (p. 196) overweegt de hoofdfiguur van De nietsnut aan het einde van deze novelle. De hoofdfiguur van Letter en Geest koestert hetzelfde voornemen: ‘hij [heeft] besloten dat hij zijn leven maar eens met anderen moet gaan delen’ (pp. 203-204). Beiden falen; zij zijn niet bij machte de ban van het solipsisme te breken.

Vanaf Letter en Geest, een titel die verwijst naar de bekende woorden van Paulus, worden de pogingen van Kellendonks personages tot integratie in de samenleving in een religieuze sleutel gezet. Een titel als Mystiek lichaam, in de katholieke theologie een term voor de gemeenschap van de gelovigen met Jezus aan het hoofd, spreekt in dit verband voor zichzelf. De vele allusies op de bijbel versterken het niet-realistische karakter van Kellendonks werk: niet de werkelijkheid is het referentiepunt, maar het Boek der Boeken. Tevens betekent de oriëntatie op het christelijke erfgoed dat Kellendonk de vraag stelt naar de waarde daarvan voor een samenleving, die hij zonder overkoepelend beginsel ziet desintegreren.

Door deze opstelling probeerde Kellendonk als kunstenaar zijn isolement te doorbreken en een zinvolle positie in de maatschappij te veroveren. Net als zijn personages hoopte hij op deze wijze te ontkomen aan de benauwende vraag die hij zichzelf stelt in een reisverhaal: ‘Wat moet ik hier?’ (p. 654).

Anders dan generatiegenoten als Van der Heijden, De Jong, Matsier en Kooiman, heeft Kellendonk veel beschouwend proza geschreven. Het typeert de echte schrijver dat hij zijn onderwerpen annexeert. Zo schrijft hij in Geschilderd eten over Vondels betekenis voor het Nederlandse bewustzijn: ‘Hij vult een leemte, of liever: Vondel is de naam die we aan die leemte gegeven hebben’ (p. 876). Substitueer voor Vondel God en de uitkomst is de opvatting die in het essay ‘Beeld en gelijkenis; over God’ wordt verkondigd: ‘Ik heb in het hart van de schepping een leemte ontdekt waar God, als Hij bestaat, mooi in zou passen (...)’ (p. 845). De hang naar een zingevend verband, waarvoor volgens Kellendonk alleen een herijkte vorm van christendom in aanmerking komt, is hem blijven preoccuperen. Het is in dit licht passend dat Het complete werk eindigt met de woorden die zijn opvatting van geloven kernachtig weergeven: ‘God troont op de gezangen van de mensen’. God is geen metafysische gestalte, maar een creatie van de mensen, die via Hem gemeenschap stichten.

G.F.H. Raat

frans kellendonk, Het complete werk, Meulenhoff, Amsterdam, 1992, 939 p.