Ons Erfdeel. Jaargang 36

Boniface

Is het voor een debutant een eer of een gesel tot de nieuwe Louis Paul Boon uitgeroepen te worden? Niet iedereen was het ermee eens dat dit de verhalenbundel Boniface van Geertrui Daem te beurt viel. De verdeeldheid van de meningen bleek, toen de schrijfster niet geselecteerd werd voor de NCR-prijs. Niet zo'n beste publiciteit dus. Het is beter om Daems werk gewoon op zijn eigen waarde te schatten. Maar de verleiding om het met Boon te vergelijken is wel groot. De schrijfster komt uit dezelfde streek; haar personages zijn vooral afkomstig uit het bij pendelaars bekende Denderleeuw, een dorp dat in stukken gehakt is door de spoorverbinding Gent-Brussel en de Dender. Net als het aangrenzende Erembodegem en de stad Aalst ligt het in het oerlandschap van Boon.

Daem haalt haar inspiratie uit haar kinderjaren, de jaren vijftig, zestig. De bevolking was toen nog niet zoveel anders dan die van Boon omstreeks de oorlog. In het plaatsje dat gedomineerd wordt door de stank van een vilbedrijf, observeert ze niet in eerste instantie werkvolk, maar kinderen. Dat is nog niet het grote verschil met Boon, want die gebruikte ook kinderen als hoofdpersonen. Daem schrijft echter uitsluitend vanuit hun ogen en dat voor enige beperkingen in haar vertelstandpunt. Ze vult niet meteen commentaar van een geëngageerd auteur tussen de regels in. Dat haar pubermeisjes het leven nog niet helemaal begrijpen, is op zich geen kritiek maar Daem probeert het goed te maken door in Boniface een voyeuristische vrijmoedigheid ten toon te spreiden. Bijna elk verhaal gaat over ontgroening, over seksuele inwijding. Buiten de gebruikelijke cliché's - op wat voor authentieke herinneringen die ook mogen teruggaan - worden echter weinig onthullingen gedaan waarvan de wereld versteld staat.

Als ruggegraat zit er een chronologische lijn in Boniface, die opgaat met de leeftijd van de figuren. In het titelverhaal treedt de schrijfster op als ik-personage, dat over het schooltje vertelt waar zuster Boniface haar in de klas opwacht. Het is het enige min of meer idyllische hoofdstuk uit de bundel. In de volgende verhalen figureren andere kinderen, al lijken het allemaal wel afsplitsingen van het eerste kind. Ze zijn niet echt krachtig getypeerd; Daem blijft er zich teveel mee vereenzelvigen. Ze sympathiseert met de verschoppeling, sinds zuster Boniface haar verweet een ‘slechte geest’ uit te oefenen op de andere kinderen. Echter de stap van autobiografie naar fictie die Daem zet is te schuchter. Het enige positieve effect eraan is, dat de primitieve, sombere sfeer van het arme milieu erdoor benadrukt wordt.

Daems opvatting over het leven is cynisch: een kind start met zekere verwachtingen, maar is tegen zijn volwassenheid al lang zijn illusies kwijt. Maar wie zich gekwetst terugtrekt, wordt door de gemeenschap nog sneller uitgestoten. Vooral in een dorp moet je de schijn hoog blijven houden. Zo beschrijft Daem een juffrouw die maar blijft verklaren dat ze van adel is, maar intussen uit haar bol gaat van eenzaamheid. Ooit was ze kleuterleidster, en nu beschuldigt ze een leraar ervan dat hij kinderen verkracht. Niemand luistert naar haar. Ze wordt niet aanvaard, omdat ze te duur doet. Maar niet alleen de sociale druk binnen de gesloten dorpsgemeenschap is een kwelling. Even zielig is de competitie in het gezin. Kinderen kunnen wrede spelbrekers zijn, zoals in het verhaal over een weduwe die een tweede jeugd be-

[p. 272]

leeft met een handelsreiziger. Haar jaloerse tienerdochter verleidt haar minnaar voor haar eigen ogen. Jammer alleen dat Daem die fatale verbintenissen nauwelijks het anekdotische laat overstijgen. Haar personages zijn slachtoffer van hun uitzichtloze en verstikkende situatie, maar het trapje extra dat ze elkaar nageven om elkaar nog dieper in de poel van stank en degeneratie te laten zinken, dient hoofdzakelijk het verhaaltje.

De emoties die Geertrui Daem

Geertrui Daem (^o1952).

schetst, verdienen toch wel meer aandacht. Dat ze nuchter beschrijft hoe een meisje onwetend haar eerste menstruatie ondergaat, en even later ook verrast wordt door de eerste sex, is prima. Ze ondergaat het bijna onverschillig-dierlijk, en toch is ze als kind al zo besmet door de ratio der beschaving dat ze er met haar zusje in geijkte frasen over spreekt. Wat ze uitwisselt, zijn geen confidenties: alles past volledig in de patronen die kinderen meekrijgen en zelf creëren door volwassenen na te doen. Dat is realistisch gesproken gewoon bij kinderen, en zo was de preutse sfeer in de jaren vijftig en zestig beslist. Daems verlangen om dat vooral herkenbaar te maken, is echter wat doorzichtig. De dialogen in dialect die ze er tegenaan gooit, zijn vaak niet onmisbaar en soms zelfs storend. Haar verhalen vragen om meer, smeken erom die primitieve mensenziel beter te doorgronden.

Anderzijds mag de psychologie van een personage ook niet te sterk aangezet worden. Het laatste verhaal van Boniface gaat over een meisje dat bij de repetities van het schoolfeest met haar leraar meegaat naar een laantje in het bos. Groot is haar ontgoocheling als ze merkt dat de man ook andere meisjes knuffelt en streelt en dat tijdens de voorstelling zijn vrouw hoogzwanger in het publiek zit. Terwijl ze op het podium staat, speelt ze met dichtgeknepen keel, terwijl ze toch de grote belofte van de avond was. Haar wraak is even voor de hand liggend als wreed: ze stopt een mes met het lemmet naar boven in de autostoel van de leraar. Wat ze niet weet, is dat straks zijn vrouw haar beschonken man naar huis zal rijden. Die thrillerachtige ontknoping komt even verrassend als gekunsteld over. Niet de wreedheid ervan is ongeloofwaardig, maar als je ziet hoe bijvoorbeeld Margriet de Moor een dergelijk gegeven behandelt - ook in haar debuut, als men zou tegenwerpen dat de vergelijking niet opgaat - dan merk je, dat doseren Daems sterkste punt nog niet is.

[p. 273]

In een ander verhaal, waar een stervende oude man zijn dochter het leven zuur maakt en alleen nog het kleine buurmeisje naast zich verdraagt, waagt Daem zich opnieuw te ver. Deze keer niet omdat het kind zuiverder met de dood om kan dan de volwassene, maar omdat Daem van die volwassen onmacht een karikatuur maakt. Blijkbaar kent ze het verschil niet tussen gepassioneerdheid en grand guignol en dat creëert soms stijlbreuken. Om nog maar eens een voorbeeld te geven: iemand als Eric de Kuyper maakt van zijn kindertijd zoveel meer een fictionele wereld. Zijn kinderfiguren komen ook van de straat, het steedse van zijn boeken ademt net zo goed die ‘prehistorie’, maar wat er meteen uit springt is zijn inzicht in het hele verband van heden en verleden. Dat flegma ontbreekt bij Daem. Het ironieloze van haar stijl ontneemt haar de literaire afstand, waarmee ze haar denk- en schrijfgewoonten zou kunnen doorbreken. Misschien ben ik te streng voor Geertrui Daem, maar dat is nou eenmaal het gevaar als je begint te vergelijken.

Karel Osstyn

geertrui daem, Boniface, Dedalus, Antwerpen, 1992, 130 p.