Ons Erfdeel. Jaargang 36

Muziek

Opening van Peter Schat

Peter Schat (^o1935).

‘Een sportief en virtuoos stuk, waarmee het orkest een beetje kan pronken.’ Zo noemde de Nederlandse componist Peter Schat (^o1935) enkele dagen voor de première zijn opus 38. Het werk kreeg als titel Opening en werd, in opdracht van de gemeente Eindhoven, geschreven voor het Brabants Orkest ter gelegenheid van de ingebruikneming van het nieuwe Muziekcentrum Frits Philips in Eindhoven.

Op 8 oktober 1992 werd Opening voor het eerst uitgevoerd, maar van pronken is helaas niet veel terecht gekomen. Aan de musici lag dat volgens de componist niet, die hebben gedaan wat ze konden. Schat wees Arpád Joó, chefdirigent van het Brabants Orkest, aan als de boosdoener. Gebrek aan belangstelling voor zijn werk en te weinig repetitietijd resulteerden volgens de componist in een ondermaatse uitvoering. Het gevolg was een rel die herinnerde aan het Nederlandse muziekleven in de rumoerige jaren zestig, toen Schat en zijn generatiegenoten als Notenkrakers met pamfletten strooiden en concerten verstoorden om tegen de gevestigde muzikale orde te ageren. Na afloop van het concert op 8 oktober 1992 deelde de componist aan ieder die het wilde lezen een vlugschrift uit, waarin hij zijn beschuldigingen aan het adres van dirigent Arpád Joó uitte. Of ze terecht waren of niet, in één ding heeft Schat in ieder geval gelijk. Een nieuwe compositie, meende de componist, staat weerloos tegenover een slechte interpretatie. Want er bestaat geen uitvoeringstraditie, waardoor het publiek het werk niet kan vergelijken met eerdere uitvoeringen. Dus is de luisteraar geneigd te denken dat het stuk zó hoort te klinken. De componist krijgt de schuld van een slechte interpretatie.

Het is misschien te gemakkelijk om alle schuld in de schoenen van Arpád Joó te schuiven, maar de kans dat de dirigent er inderdaad enigszins met de pet naar gooide, is niet denkbeeldig. Het is waar dat Nederland, vooral door de protesten van die wilde naoorlogse componistengeneratie, op het eerste gezicht is veranderd in een paradijs voor hedendaagse muziek,

[p. 134]

zeker in vergelijking met veel andere landen. ‘Je kunt je niet voorstellen hoe vervelend het muziekklimaat in Nederland was vóór 1966. Hoeveel angst er heerste, en hoeveel dufheid’, aldus Schat. Maar het is volgens hem vooral de uitvoerende muziek die van de vernieuwing heeft geprofiteerd: ‘Componeren speelt niet zo'n grote rol in het muziekleven.’

Aangemoedigd door rebelse componisten als Peter Schat c.s. groeide op de conservatoria in de jaren zeventig ook bij instrumentalisten de belangstelling voor de nieuwe muziek. Zij formeerden met gelijkgestemden ensembles die zich toelegden op modern repertoire. Er ontstonden een groot aantal kamermuziek-achtige clubjes met veel verschillende combinaties van instrumenten. En daarnaast waren er grotere gezelschappen, zoals Hoketus, De Volharding, het Asko Ensemble, Slagwerkgroep Den Haag en het Schönberg Ensemble. Allemaal zetten zij de componisten aan het werk en vele tientallen composities, voor vaak unieke combinaties van instrumenten (wie zal bij voorbeeld in de toekomst de muziek van Hoketus nog eens spelen, nu dat gezelschap is opgeheven), zagen het licht.

Voor de reguliere orkesten werkte dit sectarisme helaas vaak als een gemakkelijk excuus om de moderne muziek links te laten liggen. Waarom zouden ze hun publiek vermoeien met lastige, op het eerste gehoor onbegrijpelijke noten? Ze bleven zich koesteren in Beethoven, Brahms en Bruckner, totdat bleek dat moderne muziek hen geen windeieren legde. Premières van nieuwe muziek betekenden een gegarandeerde belangstelling in de landelijke dagbladen en dat is, in een tijd waarin orkesten moeten strijden voor hun voortbestaan, een sterk argument bij immer bezuinigende overheden. Van harte is de flirt met het hedendaagse repertoire echter nooit gegaan. Het bleven en blijven incidenten. Na een eerste uitvoering gaat men weer over tot de orde van de dag. Het werk heeft zijn première gehad, dus de componist moet verder niet zeuren. De nieuwe partituur kan de kast in. Terwijl Mahler jaarlijks op de lessenaars ligt, mag een hedendaagse componist blij zijn als zijn werk na de première ooit nog een tweede uitvoering krijgt.

Overigens heeft Peter Schat de laatste jaren niet echt te klagen gehad over gebrek aan belangstelling voor zijn werk. De wisseling van de wacht bij de Brusselse Opera heeft weliswaar de première van zijn opera Symposion ernstig vertraagd, maar in korte tijd beleefden De Hemel (Holland Festival 1991 en herhaald door het Concertgebouworkest dat het werk op cd zal uitbrengen), Opening en Etudes voor piano en orkest hun première.

De belangstelling is terecht, want Schat is een toonaangevende Nederlandse componist. Hij ontwikkelde een compositiesysteem, De Toonklok, dat een bruikbaar alternatief biedt voor de sinds Schönberg ingeslagen richting van mathematisch en structureel denken in de muziek. Zeker De Hemel is een imposante compositie. Uitermate geschikt voor een orkest dat uit liefde voor de muziek zou willen pronken met een hedendaags werk.

Paul Luttikhuis