Ons Erfdeel. Jaargang 35

Keien in de vijver

Na het schrijven van Lotgenotes, een boek over de generatie vrouwen van haar moeder die opgroeide in de jaren dertig, vatte Annemie van Winckel het plan op om een werkje te laten verschijnen over vrouwen uit dezelfde generatie, die via een boeiende carrière uit de anonimiteit traden en als zodanig uitzonderingen op de regel vormden. Keien in de vijver poogt via twaalf interviews met prominente vrouwen een verklaring te vinden voor hun uitzonderlijke positie én hun invloed te duiden: maakten ze deining of slechts rimpels in de vijver?

Of Annemie van Winckel, emancipatiewerkster bij de BRTN, op deze wijze ‘op weg is om een stuk van de geschiedenis van de Vlaamse vrouw in deze eeuw op papier te zetten’ - zoals de achterflap van het boek beweert - is wel de vraag. Twaalf interviews zijn niet voldoende om de geschiedenis van een generatie te schrijven, zelfs niet om een representatief beeld te schetsen van nietrepresentatieve vrouwen. Het is wél een feit, dat de geschiedenis van de vrouwen en van de vrouwenbeweging in Vlaanderen nog geschreven moet worden. In tegenstelling tot onze buurlanden is in Vlaanderen het zichtbaar maken van vrouwen in het verleden nauwelijks begonnen. In het boekje pretendeert de auteur echter slechts een blik te werpen achter de schermen van hun levens. Als dit laatste de bedoeling was, is de auteur aardig in haar opzet geslaagd. Annemie van Winckel probeert het anekdotische en illustratieve niveau te overstijgen door in de inleiding op zoek te gaan naar de gemeenschappelijke karakteristieken van de geïnterviewden. Deze twaalf vrouwen, geboren tussen 1920 en 1931, genoten een - voor vrouwen van die tijd - goede onderwijsopleiding, waarin ze zich manifesteerden als uitstekende studentes. Ze getroostten zich, in het verlengde van een voluntaristische opvoeding, veel inspanningen en groeiden meestal op in burgerlijke of kleinburgerlijke gezinnen met brede culturele interesses, die daar ook voor meisjes niet ongewoon werden geacht. Hoe belangrijk het sociale milieu was waarin hun wieg stond, getuigt Denise de Weerdt: ze heeft haar arbeidersafkomst als een grotere ‘handicap’ ervaren dan haar vrouw-zijn. Ofschoon ze zich zelden aan vrouwelijke voorbeelden konden toetsen, genoten ze wel de steun van hun leraressen en/of moeders. Hun carrière-opbouw in een wereld voorbehouden aan mannen werd via mannelijke mentoren geschraagd. Ze waren bijna allen tegelijk professioneel actief, gehuwd en hadden vaak een groot gezin. Ze worstelden zich door hun veelal driedubbele taak (beroep-politiek-gezin) op een wijze waarin zich ook nu nog veel vrouwen herkennen: vechtend tegen schuldgevoelens t.o.v. hun kinderen, gesteund door de - bescheiden - hulp van hun partner, hun moeder, een betaalde hulp. In hun streven een ‘compleet mens’ te zijn, zoals Jeanne Brabants het uitdrukt, en dus zowel als moeder, huisvrouw, echtgenote en carrièrevrouw goed te functioneren, deden ze vooral zichzelf tekort. Marijke van Hemeldonck stelt zich achteraf echt vragen bij deze keuze. Hiermee raakt ze trouwens aan een voor de vrouwen onhoudbaar dilemma - het negeren van de verschillen in het streven naar gelijkheid - en komt ze dicht in de buurt van wat nu actueel is in de feministische discussie. Ze streden immers met dezelfde wapens als de mannen, probeerden te beantwoorden aan dezelfde - zgn. neutrale - professionele criteria, die, gezien de machtsverhoudingen, de mannenvoorsprong in stand hielden.

Paradoxaal is, hoe deze vrouwen van de eerste golf in het kielzog van de tweede feministische golf de top bereikten, maar zich nauwelijks identificeren met het feministische ideeëngoed van de tweede-golf-generatie. Tweede-golf-feminisme en Dolle Mina's worden door hen in één adem genoemd, ofschoon het wat deze laatsten betreft slechts ging om een kortstondig en numeriek beperkt experiment. Via uitdagende en ludieke acties slaagden deze Dolle Mina's er bovendien in een aantal onderwerpen bespreekbaar te maken en radicaliseerden ze ook de traditionele vrouwenorganisaties. Eén van deze organisaties, de KAV, diende als aanvoerroute bij uitstek voor de ge-

[p. 788]

interviewde katholieke vrouwen: zowel Paula D'Hondt, Rika de Backer als Rika Steyaert kwamen vanuit de KAV in de CVP-topregionen. De werkgroep ‘Vrouw en Maatschappij’ vormde er de rode draad van een intens netwerk van CVP-vrouwen, waartoe ook Sara Masselang, de eerste vrouw in het nationaal bestuur van het ACV, zich rekende. Dit alles gaf hen efficiënte kanalen naar hun mannelijke CVP-collega's én constante contacten met een achterban, die ‘niet verder kon dan de eigen grenzen van het huishouden’, zoals Paula D'Hondt het uitdrukt. Dat de feministen ‘zich gedistancieerd hebben van de basis’ (Paula D'Hondt), terwijl ‘zij overtuigden binnen de structuren’ (Rika de Backer), illustreert een andere tegenstelling tussen het tweede-golf-feminisme en deze vrouwen. Hun inkapseling binnen de CVP-structuren belastte echter autonome standpunten n.a.v. levensbeschouwelijke problemen zoals het abortusvraagstuk. Veel CVP-vrouwen ‘hadden het lastig met de partijstandpunten’, maar ‘vormden geen blokkeringsminderheid’, zodat ze ‘dienden mee te lopen of monddood werden gemaakt’, getuigt Rika de Backer. Volgens Lucienne Herman-Michielsen, voormalig PVV-senator en initiatiefneemster van het wetsvoorstel om abortus niet meer strafbaar te stellen, ontbrak het de CVP-vrouwen aan moed, in verband met hun politieke carrière. Abortus bleek een duidelijk breekpunt in vrouwelijke eensgezindheid. Maar ook de socialistische vrouwen (Lydia Deveen-de Pauw, Marijke van Hemeldonck) ondervonden eerder (omstreeks 1970) tegenwerking van hun federatie bij hun acties voor de legalisering van abortus. Zij belandden in de partij via de linkervleugel, wat hen regelmatig in botsing bracht met de weinig gepolitiseerde vrouwenbonden, die niet fungeerden als legitimerende en/of disciplinerende kracht.

Ook dat wat deze politicae bereikt hebben, past volledig in de feministische actiepunten voor wettelijke en juridische gelijkberechtiging, eigen aan het feminisme van vóór de jaren zestig: gelijke behandeling van vrouwen op de arbeidsmarkt, gelijk loon voor gelijk werk, de hervorming van het huwelijksgoederenrecht en erfrecht, enz. Hun realisaties maakten hoe dan ook méér dan rimpels in het water: ze effenden de juridische wegen voor latere generaties.

In dezelfde periode begon een aantal vrouwelijke witte raven ook aan een culturele en intellectuele carrière. Paula Semer deed stof opwaaien met haar taboedoorbrekende uitzendingen over seksualiteit, Jeanne Brabants werd directeur van het Koninklijk Ballet van Vlaanderen, Lydia Deveen werd docent, nadien hoogleraar aan de Vrije Universiteit van Brussel en Emma Vorlat, in een gelijkaardige positie aan de Katholieke Universiteit van Leuven, bruskeerde met haar ‘Open brief aan de Vrouwen’ het mannenbastion, dat de universitaire wereld nog altijd is: naarmate men hoger op de academische ladder klimt, worden vrouwen schaarser. Terecht maakt Emma Vorlat zich bezorgd over het oprichten van leerstoelen Vrouwenstudies, wat binnen de kortste keren kan leiden tot opbod tussen de universiteiten. Om die reden bij de pakken neer blijven zitten, is echter het kind met het badwater weggooien. Dat is trouwens één van de redenen waarom Centra voor Vrouwenstudies en wetenschappers van verschillende Belgische universiteiten, actief op het domein van Vrouwenstudies, zich sinds kort buigen over een toekomstige interuniversitaire samenwerking.

Kortom, dit boekje brengt een terechte hommage aan deze twaalf vrouwen. Geboren en getogen in een periode, waarin het vrouwen niet werd toegelaten hun seksualiteit te beheersen, waarin de strijd voor stemrecht, voor het recht op arbeid en op een gelijk loon nog niet beslecht was, waarin een vrouwbeeld werd gecultiveerd van nederigheid, onderdanigheid en zelfopoffering, getuigde het bij deze vrouwen ook van persoonlijke moed om emancipatorische eisen te verwezenlijken die voor de huidige generatie vrouwen vanzelfsprekende verworvenheden zijn.

Machteld de Metsenaere

annemie van winckel, Keien in de vijver, Kritak, Leuven, 1991, 198 p.