Ons Erfdeel. Jaargang 35

Publikaties

Media & democratie

Waar VUB-hoogleraar Els Witte naast haar ongetwijfeld drukke bezigheden als voorzitter van de Raad van Bestuur van de BRTN nog de tijd en de energie vandaan blijft halen om in nauwelijks twee jaar tijd drie boeken te publiceren, mag Jean-Claude Burgelman - haar vroegere assistent, nu zelf VUB-docent - dan al weten, maar blijft voor buitenstaanders, zoals ondergetekende, verbazingwekkend. In 1990 verscheen Politiek en Democratie, een introductie op de analyses van de werking van de hedendaagse westerse staten. In 1991 publiceerde ze Media en Politiek, en tevens werd een vijfde, herziene uitgave gepubliceerd van het standaardwerk dat ze samen met Jan Craeybeckx schreef: Politieke geschiedenis van België sinds 1830.

Gezien mijn eigen interessen en specialisatie wil ik vooral even stilstaan bij het tweede boek. Dat Politiek en Democratie en Media en Politiek evenwel het best samen gelezen kunnen worden, wordt niet alleen door de auteur beklemtoond, maar zal ook uit deze bespreking blijken. De grote verdienste van de historica Witte is, dat ze de in beide werken aangesneden thematiek in een historisch en maatschappelijk perspectief plaatst. Een dergelijke benaderingswijze klinkt politicologen wellicht niet vreemd in de oren, maar is dat nog steeds wel voor sommige communicatiewetenschappers die zich liever in de technische hoogstandjes van media, hic et nunc, verdiepen. Een van de verdiensten van Wittes Media en Politiek is dan ook het pleiten voor een kritische analyse van de media in een historisch gegroeide maatschappelijke context.

Witte meent dat de wetenschappelijke literatuur betreffende de politieke communicatie wordt gekenmerkt door twee tegenover elkaar staande visies: de liberale ‘pluralistische’ school

[p. 784]

en de marxiserende ‘kritische’ school. Volgens de ‘pluralisten’ vormen de media een autonome vierde macht in het politieke bestel; in de ‘kritische’ school zijn ze een geïntegreerd onderdeel in de bestaande machtsstructuur. ‘Pluralisten’ zoeken de verklaringen voor het politiek functioneren van de massamedia daarom vooral in de individuele gedragingen van de ‘ontvangers’; de ‘critici’ richten de blik veel meer op het globale economische en politiekmaatschappelijke systeem.

Beide ‘scholen’ worden vervolgens aan de hand van een vijftal thema's verder uitgediept in evenzovele hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt de economische context aangegeven waarbinnen de massamedia functioneren. Via de analyse van de eigendomsverhoudingen wordt gepeild naar de materiële grondslagen van de nieuwsproduktie en worden vragen gesteld over de druk van commerciële belangen op de vormelijke aspecten van de media-boodschap en op de politiek georiënteerde inhoud. Het probleem van de ideologie-overdracht komt op die manier aan bod. In het tweede hoofdstuk staan overheid en wetgeving centraal. Begrippen als persvrijheid, objectiviteit, media-pluriformiteit en perscensuur passeren de revue. In dit hoofdstuk presenteert Witte ook een overzicht van de overheidsinitiatieven in de mediasector in het algemeen, en met betrekking tot de demonopolisering van de publieke omroep in het bijzonder. Dat de problemen waarmee de publieke omroep af te rekenen heeft ook in andere hoofdstukken aan bod komen, zal wellicht geen verbazing wekken, wel misschien de kritische wijze waarop dit gebeurt. Onomwonden worden kankers als verzuiling, politisering en bureaucratisering aan de kaak gesteld. Ook aan de doeltreffendheid van voorschriften en adviesraden wordt getwijfeld: de Waalse en Vlaamse Mediaraad zijn bijvoorbeeld ‘beide samengesteld uit de belangengroepen en zijn onderhevig aan een zekere politieke dosering, wat tot sterke compromisvorming leidt... Over de reële impact van deze organen laat men zich in de literatuur echter vrij sceptisch uit: deze raden brengen een advies uit en bezitten dus slechts een morele autoriteit; sanctionerende middelen hebben ze zelden te hunner beschikking, zodat hun betekenis veeleer op het symbolisch vlak ligt, terwijl uit de praktijk blijkt dat de behandelde onderwerpen meestal een perifeer karakter hebben. Over het naleven van de voorschriften door de commerciële omroepen moet men zich kennelijk ook niet al teveel illusies maken’ (p. 85). De instellingen en organisaties die tot het representatieve systeem behoren of in het verlengde ervan functioneren (zoals parlement, politieke partijen en drukkingsgroepen) worden in hoofdstuk drie onder de loep genomen. Zodoende worden de parlementaire verslaggeving, de neergang van de partij- en opiniepers en het media-optreden van politici onderzocht. In hoofdstuk vier worden het nieuwsproduktieproces en de inbreng van politieke journalisten daarin behandeld. O.a. hun sociaal-politiek profiel, hun onderlinge relaties, hun plaats in het bedrijf en hun verhouding tot de politieke wereld komen aan bod. Gegevens over de publieke opinie, het mediapubliek en het beïnvloedingsproces zijn samengebracht in het laatste hoofdstuk. Een kritische nabeschouwing over de effecten van politieke communicatie sluit af met de vraag of de hedendaagse massamedia de depolitisering in de hand werken. Een genuanceerd antwoord op die vraag brengt de auteur opnieuw bij de uitgangsstelling van het boek: ‘De rol van de media moet vooral gezien worden in het licht van de economische, sociale en politieke evolutie van de globale samenleving’ (p. 214).

Dat dit boek een aanrader is voor al wie enig zicht wil krijgen in de samenhang tussen media en politiek, staat buiten kijf. Toch wil ik de lezer ook op een drietal min-punten attenderen. Van het eerste is de auteur zich maar al te zeer bewust: het feit dat de problematiek ‘slechts’ uitgewerkt wordt aan de hand van voorbeelden en resultaten van onderzoek uit de belangrijkste Westeuropese staten en de VSA. Het tweede minpunt heeft vandoen met het algemene kader waarbinnen ze

[p. 785]

haar analyse aanvangt en opzet. Zoals hoger beschreven gaat Witte uit van de constatering dat er twee verschillende ‘scholen’ zijn die de plaats en rol van de massa-media anders invullen en analyseren. Dat beide scholen de verdere uitwerking van de thematiek structureel en intellectueel beperken, wordt pas duidelijk wanneer men op bepaalde onderdelen van het boek inzoomt. Oppositionele actiegroepen en andere vormen van alternatief en kleinschalig mediagebruik, die vooral in de jaren zeventig enige opgang maakten, worden door de auteur als marginaal bestempeld. Vanuit een nationaal communicatorperspectief is en was dat wel degelijk een correcte inschatting. Indien men evenwel dergelijke initiatieven beschouwt als broedplaatsen voor maatschappelijke experimenten en aanzetten tot een ‘zelfstandige openbaarheid’, in de zin die Habermas en Foucault eraan gaven, dan hebben ze een belangrijke functie vervuld in de groei naar nieuwe sociale bewegingen. Witte verwijst hier wel naar, maar is zich m.i. niet tenvolle van de draagwijdte van deze ‘paradigmawisseling’ bewust. Dit komt nog duidelijker tot uiting in Politiek en Democratie, waar ze de nieuwe sociale bewegingen voornamelijk vanuit politicologisch en niet als sociologisch fenomeen weet te duiden. Concepten als pluralisme of participatieve democratie worden door haar dan ook voornamelijk in partijpolitieke termen geinterpreteerd. Het is bijvoorbeeld opvallend dat het in de VSA aan vele universiteiten gebruikte handboek van David Held, waarin al deze modellen van democratie uitgewerkt staan, niet in de toch uitgebreide bibliografie voorkomt. Wie meer wil lezen over een dergelijke historisch-sociologische benadering verwijs ik naar het proefschrift van Staf Hellemans, waarin de Europese zuilorganisaties bestudeerd worden als organisatienetwerken van sociale bewegingen. Ook het derde punt van kritiek ligt gedeeltelijk in de gehanteerde tweespalt tussen een pluralistische en kritische school besloten. Beide scholen zitten zowel theoretisch als methodisch verankerd in het zogenaamde communicator- of zenderperspectief. Dientengevolge is het publiek of de ontvanger en kwalitatief receptie-onderzoek dat zich baseert op semiologische en ethnografische technieken, lange tijd stiefmoederlijk behandeld geweest. Ook Witte signaleert dit mankement, maar slaagt er m.i. niet in om daar wat aan te verhelpen.

Gelukkig hebben haar VUB-collega's en studenten de handschoen opgenomen. Het door Verstraeten en Perceval geredigeerde boek bundelt een veertiental studies die aan de Sectie Communicatiewetenschap van de VUB uitgevoerd zijn. Naast onderzoek op het gebied van de nieuwe media, de informatietechnologie en het mediabeleid, worden analyses van omroepprogramma's, nieuwsprodukten, en persuasieve communicatieboodschappen gepresenteerd. Vooral in laatstgenoemde categorieën wordt veelvuldig een beroep gedaan op kwalitatief receptie-onderzoek. Dat de door Els Witte gepropageerde kritische geschiedschrijving, die verder uitgewerkt is door Jean-Claude Burgelman voor de publieke omroep, ook in deze bundel niet ontbreekt, bewijzen studies van de programmageschiedenis op de RTBF en BRTN. Een rijke oogst.

Jan Servaes

Referenties:

jean-claude burgelman, Omroep en Politiek in België. Het Belgisch audio-visuele bestel als inzet en resultante van de naoorlogse partijpolitieke machtsstrategieën (1940-1960), BRT-uitgave, Brussel, 1990, 539 p.

david held, Models of Democracy, Stanford University Press, Stanford, 1987, 321 p.

staf hellemans, Strijd om de Moderniteit. Sociale bewegingen en verzuiling in Europa sinds 1800, Universitaire Pers Leuven, 1990, 288 p.

hans verstraeten & peter perceval (red.), Media & Maatschappij, VUB Press, Brussel, 1991, 311 p.

els witte, Media en Politiek. Een inleiding tot de literatuur, VUB Press, Brussel, 1991, 243 p.

els witte, Politiek en Democratie. Omtrent de werking van de westerse democratieën in de 19de en 20ste eeuw, VUB Press, Brussel, 1990, 367 p.

els witte & jan craeybeckx, Politieke geschiedenis van België sinds 1830. Spanningen in een burgerlijke democratie, Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij, Antwerpen, 1985.