Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 742]

Culturele kroniek

Literatuur

Recht op een droom

Carel Jan Schneider was eind jaren zeventig als diplomaat in Iran gestationeerd. Een woelige tijd: de val van de sjah, de komst van ayatollah Khomeiny, de islamitisch-fundamentalistische machtsovername. Hij was er getuige van hoe een seculiere dictatuur werd ingeruild voor een theocratische. Vrucht van die ervaringen is Teheran, een zwanezang, de lijvigste roman van F. Springer tot dusver.

De hoofdpersoon, tevens verteller in de roman, is een schrijver. Hij verbergt zich achter het pseudoniem Toby Harrison. Alleen zijn jeugdvriend Alfred weet dat hij van geboorte Nederlander is. Voor de rest van de wereld is hij de man die voor een Londense uitgeverij scandaleus-populaire boekjes met historische onderwerpen schrijft in een pulpreeks. In het begin van het verhaal bevindt hij zich te Brussel om materiaal te verzamelen voor een deeltje over Leopold II. Dan bereikt hem een aanlokkelijk verzoek van de Iraanse sjah om een boek te maken over de geschiedenis van diens keizerlijke dynastie. Harrison vliegt op 6 augustus 1978 welgemoed naar Iran.

Dat land zal hij op 20 februari 1979 met moeite kunnen verlaten. In de tussentijd is er heel wat gebeurd, niet alleen met Iran maar ook met Harrison. Tijdens de omwenteling heeft hij doorgewerkt

F. Springer (^o1932).

aan zijn boek dat niemand ooit zal lezen. Hij heeft liefde opgevat voor zijn secretaresse, Patricia Jahanbari. Met de Nederlandse consul Bill Turfjager is hij bevriend geraakt. Uiteindelijk, bij vertrek, aangeslagen door Patricia's keuze voor de nieuwe fundamentalistische levenswijze, verricht hij zijn heldendaad: zonder acht te slaan op de gevaren helpt hij een moeder met haar baby Iran te ontvluchten. Niet slecht voor iemand die zich geringschattend een ‘handelaar in wind’ noemt.

Eerder had Toby Harrison al gezegd: ‘Tenslotte ben ik maar een eenvoudige producent van treinlectuur’. Dat móet wel zelfspot zijn van Springer. Is zijn proza niet uitstekend geschikt om tijdens vliegreizen geconsumeerd te worden: die exotische decors, al die couleur locale, sfeer; meestal over diplomaten en zakenlieden, in zijn latere boeken ook over schrijvers. Binnen het establishment beschrijft Springer graag wat marginale figuren. In Teheran, een zwanezang is de diplomaat Turfjager zo'n non-conformist.

Springer is vooral een realistische verteller. Als geen ander weet hij ambassadevolk, Nederlanders in den vreemde, te typeren. Ook kleine oplichters portretteert hij altijd mooi - het best in het verhaal ‘Pink Eldorado’ (Zaken overzee). Maar ook de fanatici in Teheran, een zwanezang geeft hij overtuigend weer; de ondertoon is mild - ook zíj horen erbij. Sommige stukken in het boek, zoals de ontmoeting van Harrison met de sjah en de straatscènes na de keizerlijke aftocht, zijn bijzonder geslaagd.

Teheran, een zwanezang is een realistische, vrijwel lineaire vertelling, met één verhaallaag. Springers bij tijd en wijle karikaturale naamgeving past níet goed binnen dat realisme: Turfjager, Schillebeeks, Arendsoog. Verder heeft de vaart in het verhaal te lijden onder alle anekdotes die opgedist worden. Met name Turfjagers jongensachtig spel met zenders en ‘blokhoofden’ duurt maar voort - ook al geeft het realisme Springer dat in. De vraag is waarom Springer van dit boek zo'n aaneen-

[p. 743]

schakeling van anekdotes gemaakt heeft. Misschien omdat hij de gekozen stof van groter belang acht dan wat hij voorheen schreef.

Er wordt in de roman voorzichtig gefilosofeerd over wat geschiedschrijving is. Volgens Turfjager bestaat die grotendeels uit bij knappend haardvuur opgetekende indianenverhalen. Een bijfiguur, een Frans journalist, is van mening dat ook geoefende ooggetuigen pas veel later te weten komen wat er zich écht ergens heeft afgespeeld. Zoals in Teheran in 1978 en '79 - het lot van de lezer.

Het valt op dat het decor in Teheran, een zwanezang anders aanwezig is dan in Springers eerdere werk. Steeds weer schemert een grimmige werkelijkheid door die het schijnbestaan van Springers protagonisten wegvaagt. Het gevaar dat uitgaat van een uitzinnige massa, de willekeur van schietgrage ‘Komiteh’-leden, de angst die het leven van alledag beheerst, de snelheid waarmee een moderne maatschappij in de middeleeuwen terugvalt - zo is Springers Iran. Zijn roman is dan ook te lezen als tijdsdocument, als historisch ooggetuigeverslag. Een zwanezang van een samenleving: Pompeiï tijdens de lava. Springer heeft die tegenstelling - de maatschappij voor en na de omwenteling - tot in detail uitgewerkt. Met name het motief van het zwembad dat in het klein de toestand van de veranderde maatschappij weergeeft, is goed getroffen. Wat een verschil, een zwembad vol zich prostituerende stewardessen en een leeggelopen zwembad vol krijsende, uitgehongerde huisdieren van vertrokken westerlingen.

Van Toby Harrison hoeft men geen historisch inzicht te verwachten. Niet alleen mist hij als ooggetuige het overzicht van de gebeurtenissen, maar bovenal is hij een dromer, vol van zijn illusoire liefde. Hij laaft zich aan de personages die hem belichamen: Ashenden, Hadji Baba, Batikmans. De begeerde liefde wordt hem niet deelachtig doordat hij weigert zich te laten kennen. ‘De wereld buiten sluiten, dat kan helemaal niet’, wordt in de roman gezegd. Maar ook: ‘Illusie - wat is het leven zonder illusie’. Zo eindigt Teheran, een zwanezang: Harrison verstuurt regelmatig brieven, bedoeld voor de verdwenen Patricia. ‘Als flessen in zee.’

Geen moment wenst de lezer zich te identificeren met het naïeve personage Toby; even riskant is het wanneer hij Springer als de maat der dingen neemt - diens ironische anekdotenvloed kan immers nauwelijks gekwalificeerd worden als een zwanezang. Wie van Springer houdt, hoeft dus niet te wanhopen.

Jeroen Vullings

f. springer, Teheran, een zwanezang, Querido, Amsterdam, 1991, 376 p.