Ons Erfdeel. Jaargang 35
(1992)– [tijdschrift] Ons Erfdeel–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 691]
| |
‘Miss Interpreted’
| |
SolotentoonstellingHet van Abbemuseum te Eindhoven was onlangs de locatie voor de eerste grote solotentoonstelling van Marlene Dumas in Nederland. Een tentoonstelling die, zoals we dat van Dumas kennen, van haar een titel meekreeg: ‘Miss Interpreted’. Een klein grapje, maar met een serieuze ondertoon. Zowel humor als een ernstige ondertoon zijn belangrijke karakteristieken van Dumas' werk. De criticus wordt met een dergelijke titel bij voorbaat het gras voor de voeten weggemaaid. De kunstenaar beweegt zich immers nadrukkelijk op het terrein van de kunstbeschouwing. Elke poging tot interpretatie kan leiden tot een misinterpretatie. Een dergelijk statement vraagt bijna om een verantwoording, en dat is dan ook waarmee Selma Klein Essink haar inleiding begint in de bij de tentoonstelling uitgegeven catalogus. Gelukkig houdt Marlene Dumas zich ook zelf met het schrijven van commentaren bezig en vormt commentaar tevens een onderdeel van haar beeldende werk. Zij stelde zichzelf naar aanleiding van een tekst in 1982 de vraag ‘Is commentaar noodzakelijk?’ en antwoorde met een bevestigend ‘Ik zeg ja’. En voegde daar nog aan toe, ‘Is niet alle noodzakelijke informatie aanwezig in het werk zelf? ik zeg nee.’Ga naar eind(2) Gelukkig, er mag nog worden geschreven over beeldende kunst, sterker nog het is noodzakelijk. De vraag is alleen door wie, en ook, hoe het gevaar te vermijden van de door haar zo verguisde misinterpretatie. | |
Een mooi overzichtHet persbericht van het Van Abbemuseum beloofde dat er schilderijen, tekeningen en collages te zien zouden zijn vanaf 1976. Dat betekent dat het een overzichtstentoonstelling zou zijn geweest van Dumas' werk in Nederland, waar zij sinds dat jaar woont en werkt. Op de | |
[pagina 692]
| |
tentoonstelling bleek echter geen werk uit de periode 1976-1984 aanwezig, het meeste stamde zelfs uit 1991-'92. Geen sprake dus van een retrospectief, maar wel van een mooi overzicht van Dumas' produktie en thematiek in de afgelopen jaren. De uiteindelijke keuze voor de schilderijen en tekeningen die vanaf 1984 zijn ontstaan is wellicht ingegeven door het feit dat de kunstenares rond die tijd besloot (opnieuw) te gaan schilderen, en daarmee koos voor een duurzamer kunstvorm. | |
CollagesVoor 1984 maakte zij voornamelijk ‘werken op papier’ Veelal collages van knipsels uit kranten, tijdschriften en tekeningen, die zij met lijm, plakband en nietjes in elkaar zette. De collages werden op associatieve wijze samengevoegd, een recente tekening kon opeens op een vanzelfsprekende manier passen bij een lang bewaarde foto of een pakkende zin. ‘Ik werk met foto's uit kranten en tijdschriften, die ik geordend op thema in mappen bewaar’ zei Dumas in 1984 tegen Ella Reitsma, ‘De spanning tussen woorden en beelden interesseert me, ook de wisselwerking tussen idee en vormassociatie’.Ga naar eind(3) Deze spanning tussen woord en beeld, die inherent is aan de collages, komt later in haar
Marlene Dumas, ‘Drie vrouwe en ek’, 1982, collage, 210 × 130 cm. (Collectie Gemeentemuseum Arnhem).
werk vooral in de tekeningen terug en in de combinatie van schilderijen en hun titel. In de catalogus bij de tentoonstelling is achterin een keuze uit Dumas' beelden- en tekstenarchief opgenomen. Het archiefmateriaal varieert van kunstreprodukties, krantenfoto's met onderschrift, cartoons, foto's uit de Playboy en het ‘modern sunbathing and hygiëne magazine’ uit 1955, tot aantekeningen uit een oud schetsboek en korte nieuwsberichten. Met het opnemen van dit materiaal stelt Dumas zich kwetsbaar op door ons haar persoonlijke bronnen voor te leggen; wat spreekt haar aan en wat vindt zij belangrijk genoeg om te bewaren. Een knipsel waaraan wij bij het lezen van onze krant misschien gedachtenloos voorbij gingen kan voor haar een aanleiding zijn geweest voor een collage, of later, een schilderij. Dumas's betrok- | |
[pagina 693]
| |
kenheid bij wat er in de wereld gebeurt wordt door middel van impressies uit onze dagelijkse werkelijkheid - vooral aangeleverd door de media - teruggebracht tot een persoonlijke anekdote in het werk. De collages zijn wel omschreven als een samenvoegen van fragmenten uit de eigen (beelden)wereld en de buitenwereld.Ga naar eind(4) | |
Zuid-AfrikaIn dit vroege werk, waarmee Dumas in Nederland al snel bekendheid kreeg, zijn nog veel verwijzingen te vinden naar haar geboorteland, Zuid-Afrika. Allereerst de vaak in het Zuidafrikaans geschreven titels en zinnen. Ook gebruikt ze motieven die duidelijk uit een niet-westers land afkomstig zijn: apen, grote spinnen, watervallen en de oceaan. ‘Homesick’ heet een tekening uit 1976. Bovendien heeft zij als in Nederland werkende kunstenaar afkomstig uit het door apartheid verscheurde Zuid-Afrika haar plaats ten opzichte daarvan moeten bepalen. Het worstelen met haar achtergrond en het - deels opgedrongen - schuldgevoel vinden hun weerslag in het werk. Dat wil niet zeggen dat de collages en schilderijen een sterk politieke inhoud hebben. In een interview in 1985 zei Dumas: ‘Als je in het verkeerde medium iets zegt over een onderwerp dat heel belangrijk is dan loop je de kans de zaak geen goed te doen’ en ‘om de anderen te overtuigen is de visuele kunst en de hele context waarin die geplaatst is een heel moeilijk kader’.Ga naar eind(5) Het werk ‘Drie vrouwe en ek’ uit 1982Ga naar eind(6) is waarschijnlijk het meest politieke wat ze ooit maakte. Onder elkaar hangen grote potloodtekeningen van drie zwarte vrouwen, echtgenotes van de beroemde politieke leiders Mandela, Loemoemba en Malcolm X, met daaronder een klein (zelf)portret in vage contouren. De tekeningen zijn gemaakt naar aanleiding van krantenfoto's uit de jaren zestig, waarop de vrouwen alledrie op een emotioneel moment zijn vastgelegd, namelijk na de veroordeling tot levenslange gevangenisstraf c.q. de dood van hun man. Opvallend is, dat niet de heldhaftigheid van de politieke leiders zelf of het onrecht dat hun werd aangedaan centraal staat, maar de droefenis van de vrouwen àchter deze mannen. Dumas identificeert zich met de gedupeerde echtgenotes en richt zich op hun ervaring. Hiermee wordt duidelijk dat Dumas niet zozeer geïnteresseerd is in algemene (politieke) uitspraken, maar dat zij de problematiek die zij tot onderwerp neemt benadert vanuit een persoonlijke invalshoek. Steeds vormen haar eigen identificatie, gedachten en twijfels het uitgangspunt. | |
Kunst tussen abstractie en figuratieHet zoeken van Marlene Dumas naar een kunstvorm waarin zowel ruimte bestaat voor het schilderkunstige (meer abstracte) als het inhoudelijke (vaak figuratieve), loopt als een rode draad door haar oeuvre. Aan de universiteit van Kaapstad, Zuid-Afrika, waar zij van 1972 tot en met 1975 een opleiding in de ‘skone kunsten’ volgde, was abstracte kunst maatgevend. Verbeeldende kunst, waarin de werkelijkheid op een letterlijke of illustratieve manier wordt uitgebeeld, werd bijna als een zonde beschouwd. Met beeldende kunst kwam men destijds in Zuid-Afrika vooral in aanraking door middel van tijdschriften. Musea voor beeldende kunst waren er nauwelijks. In 1976 kwam Dumas met een studiebeurs naar Nederland en studeerde twee jaar bij Ateliers '63 in Haarlem. Daar gold als de definitie van een goed kunstwerk dat vorm en inhoud gereduceerd moesten zijn tot de essentie, irrelevante informatie diende vermeden te worden. Deze visie op beeldende kunst ging steeds meer een probleem vormen voor Dumas die, weliswaar zeer geïnspireerd door het Amerikaanse abstract-expressionisme, toch meer informatie in haar werk kwijt wilde. Tegelijkertijd met een aantal andere schilders begon ze het ‘realisme’ in de schilderkunst te herwaarderen. Toch is Dumas sindsdien in haar werk veel aandacht blijven besteden aan de uitdrukkingskracht van de schilderkunstige middelen; kleurgebruik, verfoppervlak en penseelvoering. Haar schildertrant is over het algemeen los en spontaan, dat wil zeggen met vlotte hand geschilderd en zonder een sterke detaillering. Daarbij is zij niet stijlvast. Soms is de verf op een ruwe borstelige manier aangebracht en is de lijnvoering bijna onbeholpen, dan weer is een figuur met vaste hand in rake streken neergezet en is de verf sterk verdund opgebracht. Het lijkt | |
[pagina 694]
| |
Marlene Dumas,
‘Snowwhite and the next generation’, 1988. alsof de stijl, c.q. de schildertrant, in wisselwerking met het onderwerp van het betreffende werk ontstaat. Meer dan de meeste hedendaagse kunstenaars echter wil Marlene Dumas in haar werk iets mededelen. Haar werkveld omschreef Dumas als ‘het moeilijke gebied tussen verwijzende en niet verwijzende kunst’.Ga naar eind(7) Al kijkend naar de schilderijen en tekeningen kan de toeschouwer het gevoel bekruipen dat er een appèl op hem wordt gedaan. In die zin dat men door het onderwerp, de vormgeving of de titel aangezet wordt om verbanden te leggen, na te denken, of het werk nogmaals goed te bekijken. Of, om het anders te formuleren, er valt visueel en intellectueel veel te genieten. Ik kan er in ieder geval niet neutraal aan voorbij lopen. | |
Verbeelding van de menselijke figuurIn 1984 trok Marlene Dumas de aandacht met een grote portrettenserie. Foto's van haarzelf, familieleden en anderen hebben ‘model’ gestaan voor deze schilderijen, wat overigens | |
[pagina 695]
| |
niet heeft geleid tot traditionele portretten. Want behalve dat er een omzetting plaatsvond naar een ander medium, het schilderij, hebben de personen ook een andere invulling gekregen. Veel van de portretten hebben iets verontrustends. In het tweeluik ‘The space age’ uit 1984 bijvoorbeeld, kijken een jonge man en een vrouw (Dumas zelf) ons indringend aan. Hun gezichten zijn evenals de achtergrond vlekkerig geschilderd en de donkerrode en zwarte tinten geven een dreigende sfeer aan het werk. Ook het op het eerste gezicht onschuldig ogende meisje op een ander schilderij verliest haar onschuldige imago door de titel: ‘Het kwaad is banaal’ (1984). Opeens krijgen haar peinzende houding en de zwarte vegen op haar gezicht en rechterhand een mogelijke diepere betekenis. Veel meer dan om een portret alleen gaat het hier om een gemoedstoestand of overpeinzing die de kunstenaar kenbaar wil maken. Wat centraal staat is de mens in al zijn eigenaardigheden en hoedanigheden. Hoe zien mensen er uit, hoe doen ze zich voor, wat zijn hun - soms heimelijke - motieven, verlangens en idealen. | |
Tekst en titelsIn de tekeningenseries die op de tentoonstelling te zien waren komt veel nadrukkelijker de mededeling of het ‘commentaar’ van de kunstenares naar voren. Dit commentaar kan verborgen zitten in de beelden zelf, maar bestaat ook uit korte ironische, wrange of serieuze opmerkingen middenin de tekening of in de kantlijn. Doordat tekeningen op een snellere manier tot stand komen dan schilderijen hebben ze sowieso meer het karakter van een persoonlijke notitie. De met potlood, inkt of waterverf getekende figuurtjes worden vaak kracht bijgezet met een korte zin. Bij de silhouetten van twee spichtige figuurtjes staat in een slordig handschrift: ‘the easy glamourization of the hunger of others’. Soms is het niet de tekening maar vooral de zin die je aandacht even vasthoudt, zoals: ‘lying comes from a lack of privacy’. Het ‘commentaar’ heeft meestal betrekking op een aantal thema's, zoals de verhouding tussen kunstenaar en kunstwerk, tussen mannen en vrouwen, privé en openbaar, het kwade
Marlene Dumas, ‘The Human Tripod’, 1988.
en het goede. De aangeduide thematiek moet niet gezien worden als een reeks zwart-wit tegenstellingen. Dumas is niet iemand van clichés en bovendien geeft zij geen eenzijdige visie. Integendeel, juist de tegenstrijdige ervaringen over een onderwerp komen in haar werk naar voren. Geen eenduidige betekenissen dus en soms zelfs een vat vol tegenstrijdigheden. Dumas probeert, hoe speels en ironisch ook, zich te verdiepen en een positie te kiezen in bepaalde morele dilemma's. | |
[pagina 696]
| |
BetekenisDumas kiest voor haar tentoonstellingen altijd een betekenisvolle, vaak poëtische titel, die in relatie staat tot een issue dat op dat moment centraal staat in haar werk. Een belangrijke tentoonstelling in 1988 bij galerie Paul Andriesse was getiteld: ‘(waiting) for meaning’. Deze titel verwees in eerste instantie naar de vrouwelijke personages op de schilderijen, die in een lethargische houding ‘wachten op betekenisgeving’ of ‘hun betekenis verloren’, zoals enkele titels luidden. In een breder verband stelde Dumas hiermee het begrip betekenis aan de orde, een begrip met vele haken en ogen. Het geven of toekennen van betekenis lijkt een eenvoudig mechanisme, een rechte lijn tussen kunstenaar, kunstwerk en beschouwer. Dumas ontmaskert dit schijnbaar onbewuste mechanisme als een uiterst complexe en niet zelden problematische verhouding tussen kunstenaar en publiek. Al eerder had zij er op gewezen dat een kunstenaar er nooit volledig in kan slagen om precies te verbeelden wat hem innerlijk beweegt. Maar ook de communicatie tussen de kunstenaar en de beschouwer wordt gekenmerkt door een moeizame balans tussen intentie en interpretatie. Niet voor niets is dit een onderwerp voor
Marlene Dumas, ‘Pregnant image’, 1988-1990.
Dumas, die in haar werk immers betekenissen wil voortbrengen. Haar oeuvre is rijk aan symboliek, verwijzingen en mededelingen, hetgeen de beschouwer telkenmale aanleiding geeft tot het zoeken of geven van interpretaties. Dumas stelt de autoriteit van het geven van eenduidige betekenissen aan de orde. Als kunstenaar mag zij echter niet bezwijken voor de angst om verkeerd begrepen te worden, dat is het risico van het vak, een risico dat zij willens en wetens onderdeel daarvan uit laat maken. | |
[pagina 697]
| |
MisunderstandingsIn een van de laatste zalen van de tentoonstelling hing het schilderij met de titel ‘Misinterpreted’ (1988). Een jong meisje ligt ongemakkelijk achterover geleund op een bed, ze verschuilt haar gezicht achter haar arm. Als toeschouwer hebben we zicht op haar blote benen en haar witte onderbroek. Een welhaast schaamteloze vertoning, die bij de beschouwer een gevoel van gêne oproept, doordat men ongewild tot voyeur wordt gemaakt. Gevoelens van schaamte en intimiteit worden vaker opgeroepen door Dumas' schilderijen. Dat zij in het werk ‘misinterpreted’ behalve het aanduiden of oproepen van deze gevoelens een bredere betekenis beoogt wordt duidelijk door de titel. De situatie waarin het meisje zich bevindt wordt voorgesteld als een metafoor voor misinterpretatie. Om dit te verduidelijken verwijs ik naar een citaat uit de catalogus, waarin Dumas over ‘het kunstwerk als misverstand’ schrijft: ‘Er heerst een krisis met betrekking tot Representatie. Er wordt gezocht naar Betekenis alsof het een Ding is. Alsof een kunstwerk een meisje is, die haar broekie zou moeten uittrekken, zou willen uittrekken, zodra de juiste interpretator langskomen. Alsof er een broekie waren, die wij zou kunnen uittrekken’.Ga naar eind(8) Duidelijker kan het bijna niet gezegd worden; een kunstwerk is geen meisje, van wie wij mogen verwachten dat ze ons haar geheimen prijs moet - of wil geven. Dumas wijst ons, de critici en de beschouwers, erop dat we ons moeten afvragen of we wel op die manier naar kunst moeten kijken, alsof het produkten zijn waaraan wij die ene betekenis moeten ontfutselen. Het belang van interpretatie en commentaar ontkent Dumas niet, zij wil alleen dat er zorgvuldiger mee wordt omgesprongen. In feite kan de tentoonstelling gezien worden als een uitnodiging aan de criticus en de beschouwer om commentaar te leveren, en tegelijkertijd als een pleidooi om niet te zoeken naar die ene waarheid, maar ruimte te laten voor meerdere betekenissen. |
|
