Ons Erfdeel. Jaargang 35

Film

Film in Nederland

Tussen film en televisie bestaat van oudsher een haat-liefdeverhouding die waarschijnlijk berust op wederzijdse afhankelijkheid. Films kunnen in Europa bijna niet meer zonder televisiegeld gefinancierd worden, en de televisie heeft, als het gaat om artistieke hoogtepunten in het programmaaanbod, filmmakers nodig. Fasebinder bewees het met Berlin Alexanderplatz, Edgar Reitz met Heimat, Kieslowski met Dekaloog, Jane Campion met An Angel at my Table en, in Nederland, Frans Weisz met Bij nader inzien, de verfilming van J. van Oudshoorns roman over het studentenleven anno jaren vijftig. Weisz ontving er het Gouden Kalf voor Beste Speelfilm voor. Dit onder protest van betrokkenen in het Nederlandse filmbedrijf die met zorg de grenzen tussen film en televisie zien vervagen. Zoals in sommige kringen de gevleugelde woorden luiden: ‘Als je met de televisie uit eten gaat, zorg dan dat je niet zelf op het menu terecht komt’. Het lijkt een wat overspannen reactie, want tot dusver ligt de televisie niet hijgend op de deurmat van filmmakers om ze te smeken onder optimale condities prachtig drama te vervaardigen. Integendeel, de kolos televisie torent superieur hoog boven de gemiddelde filmmaker uit, die vaak vergeefs op de deur klopt om binnengelaten te mogen worden. Maar als er iemand wordt binnengelaten, en hier blijkt de zorg reëel, dan wordt al snel duidelijk waar de prioriteiten liggen. ‘Speelfilms worden tegenwoordig voor televisie gemaakt,’ is de opvatting van Weisz' producent René Seegers. Een stelling die gemengde gevoelens oproept. Enerzijds omdat een prestigieuze televisiecoproduktie nog altijd meer uitzondering dan regel is, anderzijds omdat zich een knellende vraag opdringt. Waar blijft de bioscoop? Wordt die geheel overgeleverd aan Hollywoods confectiepulp? Met in bij-programma's de televisie-coprodukties die al zijn uitgezonden en een keer herhaald? Het lijkt er op. De nieuwe literatuur-verfilming Op afbetaling van Frans Weisz beleefde zijn première middels een videobeamprojectie (!) in de bioscoop, maar wordt eerst geheel op televisie uitgezonden

[p. 616]

Maarten Smit en Andrew Kelley in ‘Voor een verloren soldaat’.

alvorens er een anderhalf uur-versie voor de theaters van wordt gemaakt. De filmmaker die een kans krijgt van de televisie, wordt gedwongen de bioscoop naar het tweede plan te verschuiven.

Het verhinderde Frans Weisz niet om opnieuw een indrukwekkende verfilming te maken, ditmaal naar een roman van Simon Vestdijk. Op afbetaling, in de omschrijving van de regisseur zelf ‘een erotische thriller in film noirstijl’, munt uit in fotografie (van Goert Giltay) en spelprestaties. Gijs Scholten van Aschat overtreft zichzelf als advocaat Henk Grond die, nadat hij zijn vrouw Olga betrapt op overspel met zijn oudere confrère (Coen Flink), zint op een wraak in termijnen.

Het eerste deel van de driedelige serie zet sterk in met dit incident. Wat volgt is een verrassende afwikkeling van zaken waarin de subtiele karaktertekening van de personages, de uiterst zorgvuldige enscenering en de suggestieve cameravoering, muziek en montage een vrijwel volmaakte eenheid vormen. Geholpen door een ingenieus scenario van Jan Blokker excelleert Frans Weisz opnieuw als ‘metteur-en-scène’ met een ingehouden en van begin tot eind boeiend relaas van menselijke kronkelwegen. Zijn inventieve gebruik van filmische middelen is een verademing temidden van de schematische wijze waarop televisiemakers platte oppervlakkigheden plegen te registreren. De omroep VPRO kan als coproducent tevreden zijn, maar wat is er nu toch in hemelsnaam op tegen om zo'n fraaie Nederlandse film eerst voor de liefhebbers van het grote witte doek in de bioscoop te laten rouleren?

Het is na dit pleidooi voor de bioscoop als voornaamste vertoningsplaats van speelfilms spijtig twee voor de theaters vervaardigde Nederlandse films wat minder positief te moeten bespreken. Theatermaker Alex van Warmerdam, die glansrijk debuteerde als filmregisseur met Abel, heeft in zijn tweede film De Noorderlingen geen kans gezien een verzameling anekdotes, typetjes en visuele vondsten te integreren in een film die emotioneert en beklijft. De film is gesitueerd in een typisch Hollandse nieuwbouwwijk anno 1960 - net na de na-oorlogse wederopbouw-periode waarin gemeenschapszin en burgerfatsoen de hoogste deugden waren. De wijk is onvoltooid gebleven en bevat slechts een straat. Tussen de bewoners van die straat speelt zich het typisch Hollandse drama af van het uiterlijke fatsoen dat innerlijke passies en obsessies moet verhullen. De personages zijn te duiden als De Jager, De Slager, De Postbode. Hun contouren bepalen in grote mate hun karakter, zoals in stripverhalen en tekenfilms. De Jager (Rudolf Lucieer) waant zich het geweten van de straat. Hij beheert het bos nabij de wijk en tracht met misplaatst autoritair vertoon zijn impotentie en onvruchtbaarheid te overstemmen. Zijn vrouw (Loes Wouterson) blijft bekommerd achter maar vindt soelaas bij de alles behalve impotente slager (Jack Wouterse) die zich al aan diverse dames vergreep omdat hij kampt met een frigide en godsdienstwaanzinnige echtgenote (Annet Malherbe). De postbode (Alex van Warmerdam) bezorgt zijn post pas nadat hij deze in het bos heeft opengestoomd en doorgelezen.

[p. 617]

Een belangrijke misser is het verdwijnen van deze deus ex machina-figuur halverwege de film. Maar ook het totale gebrek aan enige tijdsaanduiding speelt de kijker op den duur parten. Naar het eind van de film neemt het verhaal een grimmige loop, waarmee Van Warmerdams licht absurde dan wel hyperrealistische variant van het alledaagse een stijlbreuk krijgt te verwerken. Het belangrijkste bezwaar is echter dat, waar film bij uitstek het medium is om gecompliceerde innerlijkheden een verhelderend uiterlijk te geven, het innerlijk van De Noorderlingen gelijk is aan het uiterlijk. Er is wat je ziet, niets meer, niets minder. De vorm is de inhoud, er is nauwelijks sprake van enige ontwikkeling. De anekdotes, op zich vaak geestig, herkenbaar en getuigend van scherpe observatie, worden aaneen geregen zonder dat het tot een coherent filmverhaal komt, de personages blijven meer embleem dan mens.

Maar ondanks alle bezwaren van De Noorderlingen is een dergelijk eigengereid stripverhaal nog altijd te prefereren boven een ongeïnspireerde, brave boekverfilming als Ballade voor een verloren soldaat van Roeland Kerbosch. De roman van choreograaf Rudi van Dantzig verhaalt van zijn ervaringen als jongen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de hongerwinter van 1944 werd hij ondergebracht op het Friese platteland bij een boerenfamilie. Na de bevrijding gaat hij een kortstondige relatie aan met een Canadese soldaat die hem inwijdt in de liefde.

Kerbosch' verfilming plaatst dit verhaal in het kader van de choreograaf (Jeroen Krabbé) die zijn dansers niet kan duidelijk maken hoe zij begrippen als bevrijding en vrijheid moeten uitdrukken. Even terug in Friesland voor de begrafenis van zijn pleegvader, herleeft hij zijn romance en weer teruggekeerd in de stad weet hij zijn dansers opeens wel te motiveren. Een wat onnozele kunstgreep en het eigenlijke verhaal, dat zich in een flashback aan ons openbaart, getuigt al van even grote onnozelheid. Heel keurig en voorspelbaar verloopt de geschiedenis van punt A naar punt B. Zelden is een verhaal over passie zo weinig gepassioneerd verfilmd. De acteurs doen het redelijk, de scènes zijn netjes op een rijtje gemonteerd, geen enkel shot is onscherp of mislukt, maar daar houdt het wel mee op. Goed beschouwd kan Ballade voor een verloren soldaat wat betreft tempo en vertelwijze een ideale televisiefilm genoemd worden. Overzichtelijk, makkelijk te volgen en je kunt rustig gaan plassen zonder bang te hoeven zijn iets te missen. De ironie wil dat in Nederland tegenwoordig bioscoopfilms op televisie worden uitgezonden terwijl televisiefilms in de bioscoop draaien.

En dan is er nog de categorie ‘veel geschreeuw en weinig wol’. Dit slaat uitstekend op de nieuwste film van Paul Verhoeven, Nederlands beroemdste Hollywood-regisseur. Zijn film hoort nauwelijks thuis in een overzicht van de nieuwste Nederlandse films, maar goed, de maker is Hollander of hij wil of niet. Basic Instinct heeft de tongen doen roeren. De film zou homofoob zijn, zeer erotisch, taboe-doorbrekend en wat al dies meer zij. Maar ik zag alleen maar een vaardig gemaakte doorsnee ‘whodunnit’, rond een politieman (Michael Douglas) die een moord tracht op te lossen maar in de ban van de verdachte (Sharon Stone) raakt. De psychologische diepgang van Basic Instinct, die wordt geadverteerd als een psychologische thriller, is zoals in alle Verhoeven-films beperkt. De politieman wordt aangetrokken door het kwaad, maar aan de interessante consequentie daarvan, zijn worsteling met morele dilemma's, waagt Verhoeven zich niet. Op zich al een belangrijke reden om zijn hovaardige uitroep ‘de nieuwe Hitchcock’ te zijn in twijfel te trekken. Hitchcock was de meester van de in het nauw verkerende psyche die hij met veel dwaalsporen, een spannend gebruik van licht en schaduw en suggestieve camerabewegingen in beeld bracht. Verhoeven zoekt het niet zozeer in schaduw alswel in hel licht en verstopt in zijn brede Steadycamcamerabewegingen (gedirigeerd door Jan de Bont) weinig suggestie, laat staan dat hij de psyche ernstig in het nauw laat zijn. Hetgeen overigens zijn vakmanschap en regie-kwaliteiten onverlet laat. En welke Amerikaan filmt een zittende vrouw die de benen kruislings over elkaar slaat vanuit een dusdanige camerapositie dat onomstotelijk komt vast te staan dat zij geen ondergoed draagt? Daring Dutch director Verhoeven, die een hekel heeft aan misverstanden en al een carrière lang liever alles laat zien dan iets te suggereren.

De commotie in de Amerikaanse homoseksuele gemeenschap is mij een raadsel. Dat het lesbische paar in Basic Instinct (de verdachte Sharon Stone en haar vriendin) mogelijk moorddadige neigingen koestert, lijkt mij eerder een toppunt van assimilatie. Niets menselijks is de lesbiennes kennelijk vreemd, het lijken wel hetero's.

Het is aardig dat Nederland eens het genoegen smaakte een Nederlander met zijn film het festival van Cannes te zien openen. Helaas zal dat meer te maken hebben gehad met de Amerikaanse relaties die de directie van het Cannes-festival wenst te onderhouden, dan met de artistieke merites van Basic Instinct.

Gerdin Linthorst