Ons Erfdeel. Jaargang 35

Het volgende verhaal

Het is langzamerhand een clichée geworden om een recensie over een boek van Cees Nooteboom te openen, maar toch gebruik ik het: Nooteboom is met zijn literair werk inmiddels ‘wereldberoemd’ in Duitsland. Begin juni 1992 las ik in Ter Tagesspiegel en in NRC-Handelsblad het bericht dat Nooteboom, samen met de Berlijnse schrijver Reinhard Baumgart, uitgenodigd is plaats te nemen in de afdeling Literatuur van de West-Berlijnse Akademie der Künste. Nooteboom is daarmee de eerste Nederlandse schrijver die tot de Akademie zal toetreden. Het illustere gezelschap van de Akademie bestaat uit ten hoogste vijftig leden, voornamelijk uit het Duitse taalgebied, - maar ook de Ierse nobelprijswinnaar Samuel Beckett, evenals de Zweedse dichter Lars Gustafsson waren jarenlang lid.

In Duitsland beroemd. Nooteboom kwam in februari 1989 naar Berlijn op uitnodiging van de DAAD (Deutscher Akademischer Austausch-Dienst); hij wilde in die stad een roman voltooien. Hij schreef artikelen voor Nederlandse dagbladen over zijn belevenissen in die door ‘de geschiedenis’ zo smadelijk verdeelde stad. Maar ‘de geschiedenis’ haalde de schrijver in: toen in november 1989 De Muur viel en alles tussen Oost en West veranderde, was de schrijver Nooteboom als ooggetuige daarbij en legde zijn ervaringen ad acta in zijn Berlijnse notities. Een prachtig boek over het niet langer verdeelde, maar toch - of destemeer - gevreesde Duitsland! Een buitenstaander met een ‘locker’ oog voor ‘geschiedenis’ geeft in zijn laatste notitie zijn visie op het nieuw ontstane Duitsland: ‘Duitsland is niet af, het is oeroud maar het wordt nog steeds gemaakt, dat dubbelzinnige maakt het fascinerend. Herder heeft het over naties ‘die de karakteristiek hebben van personen’, en als je daarin meegaat zou je kunnen zeggen dat de personen van Frankrijk en Engeland af zijn, volwassen, we kennen ze. Maar kennen we Duitsland? Kent het zichzelf? Weet het wat het wil worden als het groot is?’

Een mogelijk antwoord op deze vragen, vaak in een filosofisch perspectief, geeft Nooteboom met

[p. 604]

Cees Nooteboom (^o1933).

zijn Berlijnse notities. Zijn reactie wordt in Duitsland gewaardeerd, niet in de laatste plaats door de vele lezingen die Nooteboom ook in het ‘nieuwe’, dat wil zeggen ‘ehemalige’ Duitsland houdt vanuit zijn huidige woonplaats: Berlijn. Het boek wordt in Berlijn als eerste bekroond met de Preis des 3. Oktober, genoemd naar de dag van de Duitse hereniging.

Als boekenweekgeschenk verschijnt in Nederland in het voorjaar van 1991 Het volgende verhaal in een oplage van 500.000 exemplaren. Het is een verhaal van veranderingen, van mogelijkheden, van droombeelden. Niet voor niets is daarom de hoofdpersoon een oud-leraar klassieke talen, Herman Mussert. Door zijn leerlingen wordt hij ‘Sokrates’ genoemd. Niet voor niets is de belangrijkste tekstuele verwijzing die naar Ovidius' Metamorfosen: met een vertaling van die tekst is Mussert al jaren bezig.

Onder het pseudoniem Dr. Strabo schrijft Mussert nogal triviale, althans emotieloze reisverhalen. Aan het begin van zijn (?) volgende verhaal ontwaakt Mussert in een door herinnering belaste hotelkamer in Lissabon, terwijl hij zeker weet de vorige avond in zijn woning aan de Amsterdamse Keizersgracht ingeslapen te zijn. Die herinnering aan Portugal heeft te maken met een oude liefdesgeschiedenis.

Musserts levensgeschiedenis ontpopt zich tot een verhaal over droom en werkelijkheid, schijn en zijn. In 1981 publiceert Nooteboom Een lied van schijn en wezen, een roman over het schrijverschap, die als motto de dichtregels van Frederik van Eeden uit diens Het Lied van Schijn en Wezen (1895) meekrijgt:

O dit is vreemd bedrog. Subtiele logen
verwisseling des wezens en des schijns.

Maar ook op nog andere wijze wordt dat leven van een romanpersonage geannexeerd in het oeuvre van een schrijver: in 1989 publiceert Nooteboom nieuwe reisverhalen onder de titel De wereld een reiziger. Mussert overweegt in het tijdperk van onbegrensde ruimtevaarttechniek in zijn verhaalwereld: ‘Daar ging de Voyager, een onzinnige, door mensen gemaakte machine, een glanzende spin in de lege ruimte, hij scheerde langs de levenloze planeten waar nog nooit verdriet bestaan had tenzij het verdriet van rotsen die pijn hebben onder een ondraaglijke last ijs, en ik huilde.’

Emoties. Over menselijke emoties gaat deze roman van Nooteboom, - en die emoties worden niet alleen in een kosmisch, maar ook in een (tekstueel) klassiek perspectief geplaatst. Het tweede deel van de roman beschrijft een boottocht van zeven mensen van Lissabon naar Brazilië. Na de overtocht naar ‘het grotere schip’ bevindt Mussert zich in het gezelschap van een Chineese literatuurwetenschapper, een Amerikaanse piloot, een Spaanse jongen, een Italiaanse monnik, een Engelse journalist en een fascinerende vrouw. In de zo geïsoleerde ambiance als een over de oceaan voortstomende boot - op weg naar het dodenrijk - vertellen zij elkaar hun levensverhaal. Geschiedenissen. Verbeeldingen. Filosofieën over leven en dood, tijd en onmetelijkheid.

De leraar ‘Sokrates’ (Mussert) zegt aan het eind van het verhaal tot zijn geliefde ‘Krito’ (de fascinerende vrouw op het schip): ‘Niemand van de anderen zal mijn verhaal horen, niemand van hen zal zien dat de vrouw die daar zit en op mij wacht het gezicht heeft van mijn allerliefste Krito, van het meisje dat mijn leerling was, zo jong dat je met haar over de onsterfelijkheid kon spreken. En toen vertelde ik haar, toen vertelde ik jou HET VOLGENDE VERHAAL’.

Een indrukwekkend verhaal, - althans wat voorafgaat aan deze laatste zinnen. Een verhaal dat volledig past in de thematiek die Nooteboom in de loop van 35 jaar in zijn werk ontwikkeld heeft. Maar bovenal ook een verhaal

[p. 605]

met een curieuze receptiegeschiedenis.

In Nederland wordt Nootebooms roman door de zogenaamde toonaangevende literaire critici niet bepaald waarderend beoordeeld. Carel Peeters, literair redacteur van Vrij Nederland, beweert: ‘Het is allemaal even elegant, erudiet, onverwacht en scherpzinnig wat Nooteboom schrijft, maar ik raak niet echt geïnteresseerd in de hoofdpersoon van Het volgende verhaal. Hij doet en denkt maar, mij laat het koud. Het gevolg daarvan is dat ik mij ook niet in de finesses van zijn verhaal wil begeven.’ In zo'n geval zou de criticus het boek beter door een ander kunnen laten bespreken die wat meer affiniteit heeft met Nooteboom, - toch bepaald geen debutant die men zo badinerend kan afdoen. In De Volkskrant wordt van ‘sjieke kitsch’ gesproken; de recensent van NRC-Handelsblad moet bij het lezen van het boek ‘de aanvechting onderdrukken het voorgoed dicht te slaan’.

In Duitsland is de reactie geheel anders. Eind september 1991 verschijnt in de vertaling van (Nijhoffprijs winnares-1992) Helga van Beuningen Die folgende Geschichte. Begin oktober is het boek onderwerp van gesprek in het door het ZDF uitgezonden prestigieuze Literarisches Quartett, waarin al menig meesterwerk de deur gewezen werd. Nu zijn de deelnemers - uitzonderlijk! - unaniem in hun positieve waardering; de beroemde criticus Marcel Reich-Ranicki jubelt: ‘Het boek heeft een diepe indruk op me gemaakt en ik betreur het dat ik niet méér van Nooteboom gelezen heb. Hij is een heel belangrijke, Europese schrijver, en dit is een van de belangrijkste, zo niet hèt belangrijkste boek, dat ik dit jaar gelezen heb. Dit is werkelijk literatuur. Ik spreek graag over dubbele bodems, het kenmerk van literatuur, en hier is dat alles aanwezig, hier gaat het om literatuur en poëzie. Met als slotakkoord van zijn laudatio: ‘Und ich bin tief von diesem Nooteboom beeindruckt; sieh da, die Hollander haben einen solchen Autor!’ De volgende dag is het boek in heel Duitsland uitverkocht. Aan het eind van 1991 is het tot een bestseller geworden: de oplage stijgt naar de 80.000 exemplaren; ook nog in dit jaar staat Nootebooms boek maandenlang in de Spiegel-Bestsellersliste. Ook andere critici voegen zich in het koor van lovenden. Joachim Sartorius meldt in de Frankfurter Allgemeine: ‘Hij is een filosoof, een bonvivant, een schelm, een fantast, een kosmopoliet en een nomade, een kok, een melancholicus. Hij heeft iets van Pascal, van Uilenspiegel, Wolfram Siebeck en Robert Burton. En hij is een metafysicus: Cees Nooteboom.’ En een passend oordeel vind ik ook dat van Rüdiger Safranski in Die Zeit: ‘Cees Nooteboom heeft op wonderbaarlijke wijze een verhaal verteld, waarvan de feitelijke hoofdfiguur de poëzie zelf is. Daaraan komt nooit een einde, omdat deze poëzie ook met het einde, ook met de dood nog wel iets weet te beginnen.’ Daarmee verwoordt hij de wèrkelijke dubbele bodem in Nootebooms schrijverschap.

Ik ben het, óok in litteris, vaak niet met Duitse meningen, opvattingen of oordelen eens; in het geval van Cees Nooteboom moet ik echter zeggen: ‘ze’ krijgen hier in Duitsland van mij volkomen gelijk! En ik neem ook de consequentie van die uitspraak voor mijn rekening: wat maakt de Nederlandse literaire kritiek - althans in dit geval - toch een hopeloos benepen, provinciaalse indruk.

Cees Nooteboom is van zijn vaderland weggereisd. Met succes. Ik bewonder dat. In Nederland neemt men je dat kwalijk. Ik herken dat.

Frans de Rover

cees nooteboom, Het volgende verhaal, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991, 139 p.