Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 541]

Jan Roeland
de koele berekendheid van de emotie
Anneke Oele

ANNEKE OELE
werd geboren in 1949 te Geldrop. Doctoraal kunstgeschiedenis, Groningen. Talrijke publikaties over beeldende kunsten. Van 1983 tot 1990 conservator van het Gemeentemuseum te Arnhem. Sinds 1990 bedrijfsleider van Galerie Espace te Amsterdam.
Adres: Pannerdenstraat 12, NL-1106 BD Amsterdam

Jan Roeland werd in 1935 geboren in het dorpje IJsselmuiden bij Kampen. Zijn vader was hoofdonderwijzer en ook hij besloot in eerste instantie onderwijzer te worden. In het gezin waar hij opgroeide bestond beeldende kunst nauwelijks. Roeland was zich dan ook niet al te zeer bewust van het bestaan ervan, hoewel hij op de kweekschool al één van de beste tekenaars bleek te zijn.

Toen Roeland op het punt stond zich definitief als onderwijzer te vestigen werd het idee van een rustig bestaan in Overijssel hem langzamerhand te benauwd. Zelf zegt hij dat hij plotseling besloot te gaan tekenen en schilderen. Dat deed hij met een enorme inzet op een zolderkamertje in Kampen, tot een oudere vriend de tekeningen zag en zijn talent herkende. Deze adviseerde Roeland om naar Amsterdam te gaan waar hij een goede opleiding zou kunnen krijgen.

Van de ene op de andere dag verbrak Roeland de banden met zijn geboortestreek en vertrok naar Amsterdam, waar hij sindsdien altijd is blijven wonen en werken.

Roeland vertelt dat hij in de eerste jaren zoveel mogelijk musea bezocht, in Nederland, maar ook in het buitenland. De beeldende kunst was een grote ontdekking voor hem en hij raakte zeer ontroerd bij het zien van schilderijen uit de middeleeuwen en renaissance. Er ging een wereld voor hem open; een wereld waarvan hij het bestaan niet vermoed had maar die hij volkomen herkende, alsof hij altijd al geweten had dat het er was.

In die eerste tijd, en nu nog, wordt hij het meest getroffen door de schilderijen uit de Siennese school. Middeleeuwse schilders als Duccio, Giotto, de gebroeders Lorenzetti, Simone Martini bewondert hij nog steeds. Hij verbaast zich voortdurend over de manier waarop deze schilders probeerden ruimte in hun schilderijen te verbeelden door middel van vooral de kleuren. Juist in deze periode, toen het centraal perspectief nog niet was uitgevonden, hebben de schilderijen naar zijn mening nog een abstracte lading. De figuren en de interieurs staan bijzonder vreemd in het vlak, de ruimte wordt vooral door kleur gesuggereerd.

[p. 542]

Jan Roeland, ‘Compositie met 4 gele sikkels’, olie op doek, 130 × 130 cm.

Juist doordat het deze schilders nog niet mogelijk was de werkelijkheid na te bootsen blijft het schilderij naar zijn mening puur en blijft het gaan om de abstracte en schilderkunstige waardes ervan in plaats van om een zo precies mogelijke afbeelding van de werkelijkheid.

Nu nóg benadrukt hij dat hij zeker niet alleen, misschien wel helemaal niet, door Amerikaanse colourfield painters is beïnvloed, maar vooral door werken uit de vroege renaissance en de middeleeuwen.

Dat is wel begrijpelijk als je zijn werk nader beschouwt. Roeland schildert nooit zuiver abstract. Hij neemt altijd een voorwerp als uitgangspunt voor zijn schilderijen. Dat voorwerp, of onderwerp, schildert hij dan weer zoveel mogelijk weg. Hij klapt het blad van een tafel om, zodat je er bovenop kijkt, van een doos zie je tegelijk het bovenvlak en de zijkant.

Roeland probeert dus nooit een zuiver abstract beeld te maken. Hij wil een voorstelling maken, maar zodanig, dat de toeschouwer geraakt wordt door zijn verbeelding van die voorstelling. Je zou zijn schilderijen kunnen vergelijken met die van Dick Ket en van Jan Mankes. Voor wat betreft het werk van Dick Ket verbaast Roeland zich over de vrijheid waarmee Ket de ruimte vormgeeft en perspectieven naar believen gebruikt.

Jan Mankes schildert een geitje, fel realistisch, maar op zo'n manier dat de beschouwer totaal vergeet dat het hier om de afbeelding van een geitje gaat. Het schilderij ziet er zo geconcentreerd en aandachtig uit dat er alleen nog maar aandacht kan zijn voor het prachtig stralende wit en de uitdrukking van de verf.

Zó wil Jan Roeland het ook.

Het werk

De schilderijen van Jan Roeland laten zich niet gemakkelijk beschrijven. Iedere poging confronteert je met de ontoereikendheid van woorden. Het zijn schilderijen die je fysiek moet ervaren. De ervaring van de kleur en het oppervlak van het werk zijn van het grootste belang voor de waardering ervan.

De schilderijen van Jan Roeland stelden aanvankelijk objecten voor: tafels, messen, wcrollen, dozen.

Hij is gefascineerd door de grens tussen abstractie en de voorstelling. Roeland houdt vooral van de spanning tussen de herkenning van het afgebeelde en de formele aspecten van het schilderij zoals kleur en vorm en de tegenstelling tussen vlak en ruimtelijk.

Tussen 1971 en 1977 maakte Roeland schilderijen met als onderwerp Banken, Dozen en

[p. 543]

Jan Roeland, ‘Element met geel/roze verticaal’, 1971, olie op doek, 140 × 200 cm.

Tafels. Het thema vulde bijna het hele schilderij en werd soms zo abstract dat het schilderij slechts Element met geel/roze verticaal genoemd kon worden.

Daarna volgde een serie, getiteld compositie (met vier sikkels, met twee rode hamers enz.) waarbij het hele vlak leeg is en de voorstelling zich aan de randen bevindt in plaats van het hele vlak te vullen.

Roeland buit thema's zover uit tot er geen oplossing meer mogelijk lijkt. Dan, na veel werken, lukt het hem toch een opening te maken. Gemakkelijk gaat dat niet. Het is zoeken op de vierkante centimeter.

Als deze periode, waarin tamelijk lege schilderijen met een atmosferische kleur in het centrum ontstaan, voorbij is, lijkt Roeland zich opnieuw meer op de kleur te gaan concentreren.

Het nieuwe thema, Planten, neemt weer bijna het hele oppervlak van het schilderij in beslag. Voor wat betreft de mate van abstractie doen deze Planten sterk denken aan de Dozen uit 1972. De kleuren zijn echter helderder, feller. Vanaf 1987 worden de Planten voortdurend abstracter. In de eerste tijd zijn ze zeer plastisch, maar rond 1990 worden de afbeeldingen van de planten geplaatst tegenover platte kleurbanen. De vormen worden op deze schilderijen door hun plasticiteit ruimtelijk, de kleurbanen komen door de verfbehandeling echter nog sterker dan de plastische vormen in de ruimte te staan. Soms zou de voorstelling op de schilderijen zonder hulp van de titels, zoals Bloem met rood vlak, Vier vazen, nog moeilijk te benoemen zijn. De kleuren uit deze periode zijn prachtig en stralender dan ooit.

Het gevoel dat weergegeven wordt in de kleur en de intensiteit van het geschilderde oppervlak lijkt het eigenlijke onderwerp van de schilderijen van Roeland. Hij gaat de werkelijkheid te lijf met zijn emoties. Je zou hem een dichter onder de schilders kunnen noemen, iemand die het verhaal sterk reduceert en zich met zo weinig mogelijk middelen, zo puur mogelijk wenst uit te drukken.

Hoe besluiteloos hij is in het dagelijks leven, zo zeker is hij van zijn zaak als het om zijn schilderijen gaat. Hij formuleert zeer zelfverzekerd over kwaliteiten van kunst en wat er nodig is om een goed kunstwerk te produceren.

Als hij erover praat heeft hij het over de spanning tussen werkelijkheid en afbeelding, het verschil tussen symmetrie en net geen symmetrie, orde en chaos, en over de innerlijke noodzaak om te schilderen. Al het soort dingen waaraan kwaliteit wordt afgemeten.

Jan Roeland, ‘Planten met rood vlak’, olie op doek, 1990, 80 × 65 cm.

[p. 544]

Zijn nieuwste werk zijn nog steeds Planten, en Vazen, die weer lijken op de Kegels die hij vroeger maakte. De kleuren zijn warmer; de vorm van de schilderijen is langwerpig als van een Fries. Er komt een eind aan het thema planten; het vervolg, de vazen, lijken al bijna van papier gevouwen scheepjes. Het doet er eigenlijk niet toe. Het blijven altijd schilderijen van Jan Roeland.

Jan Roeland, ‘Plant II’, olie op doek, 1986/87, 150 × 100 cm.

Gebruikte literatuur (een keuze):

Jan Roeland, 1967-1978, catalogus Stedelijk Museum, 1978.

anna tilroe, Schilder Jan Roeland, in Haagse Post, 28 april 1984, nr. 17.

william rothuizen, Jan Roeland: ‘Voor mij zijn het planten, voor iemand anders zijn het abstracte schilderijen, in Vrij Nederland, 14 maart 1987, Kunstbijlage.

hans sizoo, De redelijkheid van het gevoel in de stillevens van Jan Roeland, in Kunstbeeld, november 1989.

anna tilroe, Uitstulpingen in het platte vlak.

Jan Roeland, Kunstschrift 4, 1990.