Ons Erfdeel. Jaargang 35

Met Verve

Wie wil er niet meer weten over de mens achter de kunstenaar? Wie vraagt zich niet regelmatig af wat een kunstenaar drijft en welke invloeden hij ondergaat? In dit licht lijkt de integratie van persoonlijke documenten (b.v. brieven en dagboeken) in een tentoonstelling zeer interessant. Zij vullen immers onze kennis over de kunstenaar aan; we kunnen meer te weten komen over zijn ‘motor’. Dit kan een wezenlijke bijdrage leveren aan de wijze waarop wij naar zijn werk kijken.

Helaas ligt het niet zo simpel. Het combineren van egodocumenten en kunstwerken in een tentoonstelling heeft nogal wat haken en ogen. De tentoonstelling Met Verve werpt (onbedoeld) licht op een aantal van deze haken en ogen. Met Verve toont werk en egodocumenten van zes Nederlandse kunstenaressen die geboren werden aan het eind van de 19de eeuw: Charley Toorop, Lizzy Ansingh, Jacoba van Heemskerck, Lou Loeber, Sorella, en Adya van Rees-Dutilh. Het centrale thema van de tentoonstelling is de relatie tussen het persoonlijke document en het kunstwerk. De samenstellers (Stichting Amazone te Amsterdam) hebben zich twee doelen gesteld. Allereerst streefden zij naar de reconstructie van de geschiedenis. In het vouwblad bij de tentoonstelling heet het: ‘Het raadplegen van persoonlijke documenten is een manier om de geschiedenis te reconstrueren. (...) Historisch gezien hebben vrouwenlevens zich voornamelijk in de privésfeer afgespeeld, in tegenstelling tot het openbare leven dat mannen hadden. (...) zelfs aan vrouwen die professioneel als kunstenaars werkten, werd weinig aandacht besteed. Daardoor zijn zij in de (kunst)geschiedenis minder zichtbaar aanwezig.’

Ik vraag me af of men voldoende heeft nagedacht over deze doelstelling. Waarom zijn Charley Toorop en Jacoba van Heemskerck opgenomen in deze tentoonstelling? Juist deze kunstenaressen hebben (inmiddels) wel algemene erkenning gekregen! En waarom is Sorella geselecteerd? Haar werk wordt omschreven als naïef, hetgeen me een eufemisme lijkt voor zondagskunst. Haar werk kenmerkt zich door slechte composities, houterigheid en grauwe kleuren. Mijns inziens is er geen enkele reden haar zichtbaar te maken in de kunstgeschiedenis.

Reconstructie van de kunstgeschiedenis is zonder meer vereist. Te veel goede kunstenaressen hebben hun plaats in de kunstgeschiedenis niet gekregen, waardoor deze eenzijdig (mannelijk) is gebleven. Ik vraag me echter af of men de kunstgeschiedenis moet reconstrueren met behulp van o.a. dagboeken en brieven, zoals in Met Verve gebeurt. Het gevaar hiervan is nl. dat de aandacht van het publiek teveel komt te liggen bij de alledaagse gebeurtenissen uit het leven van de kunstenaressen, de privésfeer dus, waarin deze vrouwen al te lang zijn blijven hangen. Mijns inziens dient de geschiedenis gereconstrueerd te worden door middel van het tonen van een representatieve selectie uit het werk van de kunstenaressen. Hieruit moet blijken welke plaats zij in de geschiedenis innemen.

Met Verve is in dit opzicht enigszins teleurstellend. De keuze uit het oeuvre van een aantal kunstenaressen is niet erg representatief. Daardoor wordt ook niet duidelijk welke plaats zij innemen in de kunstgeschiedenis. Het meest schrijnend is dit bij Adya van Rees-Dutilh. Deze kunstenares speelde een rol bij het ontstaan van de Dada-beweging. Op de eerste Dada-tentoonstelling in Zürich, in 1915, exposeerde zij enkele van de broderies en wandkleden waarop zij zich vanaf 1906 had toegelegd. Zoals te begrijpen, hebben deze tere werken de tand des tijds niet doorstaan. Wat me echter tegenviel, was dat er zelfs geen fotomateriaal van de wandkleden te zien was. Het wel aanwezige werk leek het resultaat van een vrij willekeurige selectie: een letterontwerp in potlood en houtskool voor Ovomaltine, enkele geschilderde portretten van Otto van Rees, wat kinderboekillustraties... te divers van kwaliteit en techniek om een conclusie uit te trekken ten aanzien van de rol van Van Rees-Dutilh in de kunstgeschiedenis. Van Lizzy Ansingh waren enkele poppenschilderijen te zien. Ansingh, die schilderde in een realistische stijl die aansloot op de 19de-eeuwse traditie, werd vooral door deze poppenschilderijen bekend. Met behulp van poppen beeldde zij scènes uit waarin het menselijk gedrag werd becommentarieerd. De op zich representatieve keuze werd om duistere redenen aangevuld met

[p. 450]

tekeningen die de kunstenares maakte toen ze veertien was. Aardig, maar volstrekt doorsnee, en niet van belang voor de reconstructie van de kunstgeschiedenis.

Het tweede doel van de samenstellers van Met Verve was gebruik maken van de egodocumenten van de kunstenaressen als bron van informatie over hun werk. Wanneer men zich dit ten doel stelt, moet men rekening houden met de vertekening die op kan treden in egodocumenten. Dit wordt helder uitgelegd in de bundel die bij de tentoonstelling verscheen. In de inleiding wijst Miriam van Rijsingen er op dat elk soort egodocumenten zijn eigen publiek heeft. Een autobiografie b.v., is bestemd voor een groot publiek, terwijl een brief is gericht aan een specifieke persoon. Dit houdt in dat de schrijfster keuzes maakt ten aanzien van wat ze wel opschrijft, en wat niet. Daarnaast is er natuurlijk altijd sprake van vertekening ten gevolge van verdringing en projectie. ‘Herinneringen (...) kunnen fluctueren en zelfs door tegenstrijdigheden worden gekenmerkt. Dat zegt weinig over het ‘waarheidsgehalte’ van het Beschrevene of gezegde. Het zegt meer over de levendige perceptie van ieder mens, waarin nu eens dit, dan weer eens dat beeld de herinnering kleurt’, aldus Van Rijsingen. Tenslotte wijst ze er op dat het omzetten van ervaringen en gevoelens in taal een versluiering kan opleveren. Ons taalgebruik is sterk aan regels gebonden. Wanneer wij woorden kiezen en zinnen maken om onze ervaringen te beschrijven, raakt het subjectieve (dat wat we voelden) verscholen achter de objectiviteit van de taal. Subjectiviteit moet dan ook gezocht worden ‘onder’ de taal, volgens Van Rijsingen. Zij gaat er vanuit dat ‘(...) bijvoorbeeld in het dagboek betekenissen (...) besloten (liggen) die zelfs door de schrijfster onbedoeld zijn meegeschreven. (...) Betekenissen die “in” de taal verstopt zitten en die men dan ook niet alleen in de inhoud van het egodocument moet zoeken, maar ook in de vorm en de toon van de tekst.’

Voorzichtigheid is dus geboden bij het gebruik van egodocumenten als informatiebron. We kunnen de geschreven teksten blijkbaar niet al te letterlijk nemen. Betekenissen kunnen slechts na zorgvuldige studie aan de tekst ontfutseld worden.

Rest ons de vraag welke informatie het egodocument dan nog kan geven over het kunstwerk. Kunnen we met behulp van de persoonlijke documenten van een kunstenares haar drijfveren blootleggen, of blijven we steken in het citeren uit egodocumenten, als (oppervlakkige) illustratie bij een kunstwerk? Ik vrees dat het laatste het geval was bij Met Verve. Uit de geëxposeerde brieven van Charley Toorop blijkt slechts met welke mensen in de kunstwereld zij contact had. Sorella schrijft emotioneel over de dood van haar kat Woollah. Ondanks het feit dat zij deze kat als model gebruikte, voegt dit weinig wezenlijks toe aan haar werk. Uit de correspondentie van Jacoba van Heemskerck met de Duitser Herwarth Walden blijkt dat ze titels ‘weerzinwekkend romantisch’ vond. Verf en kleur hadden in haar ogen hun eigen taal. Is dit dan de verklaring voor het feit dat veel van haar schilderijen ‘Bild’ heten? Alleen bij Lou Loeber wekte de combinatie van teksten en werk mijn belangstelling. Van Loeber waren enkele schetsen geëxposeerd, met daarbij lange handgeschreven teksten. Hierin vertelt zij o.a. over de indruk die het werk van Kandinsky en de Meisterhäuser in Dessau (dat waren de woningen van de leraren van het Bauhaus) op haar maakten. Deze teksten waren echter te lang en te ingewikkeld om ter plekke te kunnen doorgronden.

Hiermee kom ik tot de conclusie dat het combineren van egodocumenten en kunstwerken geen goed concept is voor een tentoonstelling. Het reconstrueren van de rol van vrouwen in de kunstgeschiedenis is van zeer groot belang. Zoals gezegd be-

[p. 451]

twijfel ik of dit met behulp van egodocumenten moet gebeuren. Een representatieve keuze uit het werk van kunstenaressen voldoet mijns inziens beter. Het gebruik van egodocumenten als informatiebron blijkt teveel haken en ogen te hebben om in een tentoonstelling succesvol te zijn. Wil men meer dan oppervlakkige verbanden leggen tussen het egodocument en het kunstwerk, dan is grondige studie noodzakelijk. Wat dat betreft, is de bundel die verscheen bij de tentoonstelling beter geslaagd dan de tentoonstelling zelf.

Janica Kleiman

Noot:

Tentoonstelling Met Verve:

- 28 maart tot 16 mei 1992; Museum Willem van Haren, Heerenveen.

- 5 juni tot 2 augustus 1992; Stedelijk Museum, Zutphen.

Bundel: Met Verve, Uitgeverij Furie / In de Knipscheer, Amsterdam, 1992.