Ons Erfdeel. Jaargang 35

Een brief aan de lezer

In 1989 bestond Querido vijfenzeventig jaar. Ter gelegenheid daarvan organiseerde de uitgeverij een wedstrijd onder studenten van Nederlandse kunstacademies. Het ging daarbij om het ontwikkelen van een vernieuwende boekvorm aan de hand van de bundel Toen ik nog leefde van Leo Vroman. Het ontwerp van Anita van de Ven kwam hierbij als eerste uit de bus. De gevolgen van een verkeersongeluk dat haar overkwam, stonden echter de uitvoering enige tijd in de weg en zo komt het dat de bundel pas kortgeleden verscheen.

Welnu, het dient meteen gezegd: zowel de winnares als de uitgeverij verdienen zeker lof voor de gekozen vormgeving, hoewel ze het de lezer aanvankelijk nogal moeilijk maken. Wat immers te doen met al die in- en uitklapbare flappen en katernen waaruit het boek bestaat. Het kost veel volharding en tijd voordat je na allerlei vruchteloos geblader zover bent dat er tenslotte binnen de band twee stapeltjes naast elkaar voor je liggen. Wanneer je daarvan nu synchroon steeds een blad openvouwt, verschijnt er eindelijk iets zinvols. Naast het links afgedrukte gedicht zie je namelijk een brede en enigszins doorzichtige pagina vol tekeningen en notities die er als commentaar bij kunnen dienen. Het is daardoor alsof je een brief van de schrijver krijgt, hij maakt je daarin niet alleen deelgenoot van allerlei persoonlijks, maar je krijgt naast het eindprodukt, het gedicht dus, ook meteen te lezen wat de aanleiding daarvan is geweest (een paar zomers zonder echte vakantie bijvoorbeeld) of wat het beschrijft. De gekozen vorm accentueert hier het in Vromans werk zo belangrijke communicatieve element en voegt daardoor wel degelijk iets toe.

Dat mijn lof echter niet zonder reserve is, wordt niet alleen veroorzaakt door de ingewikkeldheid maar ook door het feit dat er van elk gedicht ook nog een tweede versie is opgenomen, waarbij de typografie een overheersende rol speelt en de tekst eerder uit een bundel als Bezette stad van Paul van Ostayen lijkt te komen. Het gevolg van al die groot, klein, vet enzomeer gedrukte woorden is echter geen versterking van de tekst zoals dat bij de genoemde dichter of bij sommige Vijftigers het geval was. De gekozen vorm is hier overbodig en werkt een gevoel van vervreemding in de hand bij de lezer en dat past niet direct bij het werk van Vroman. Alles bijeengenomen was het dus beter geweest als de ontwerpster zich had beperkt tot de eerste variant, die van het toegevoegde en kostelijk vormgegeven ‘notitieblad’.

Op het eerste voorbeeld daarvan, dat tevens als omslag dient van ‘Toen ik nog leefde’, wordt de lezer als volgt toegesproken: ‘ik had het eerst alleen maar als titel voor het boekje, maar Tineke vond dat te erg’. De schrijver vertelt vervolgens dat hij die uitspraak dan maar in een gedicht door een stoel laat doen. Dat betreffende titelgedicht wordt door een zwarte pagina van de rest gescheiden en krijgt hierdoor een speciale nadruk, alsof we te maken hebben met zoiets als een motto. Hoewel je bij de speelse Vroman altijd moet uitkijken met zulke waterdichte conclusies, lijkt er hier toch wat voor te zeggen. Wat is immers het geval! De stoel vertelt hoe ‘ondraagbaar’ hij het vond om in de tijd vóór hij werd bedacht ‘onder te zijn gebracht / in het almachtige gevoel / van houtgroeikracht’. Hij werd dus aanvankelijk geheel beheerst door natuurkrachten, maar daaraan is hij ontsnapt door via de fantasie een voorwerp te worden met een duidelijk doel. Maar er is nog iets anders, dat in de laatste regels naar voren komt:

Voordat ik mijn meer verlichte dood
in dit heelal onderga
overwin ik zo dadelijk de tijd

Kom maar eens lekker op mijn schoot
dan laat ik vier pootafdrukken na
in het peinzen van je tapijt

Nadat je erin gezeten hebt, je er letterlijk in verdiept hebt, blijft er een indruk achter en dat is iets wat in dit verband natuurlijk sterk doet denken aan een gedicht, dat immers ook ‘bedacht’ wordt en dat de lezer in het beste geval met verse overpeinzingen achterlaat. De dichter als stoelenontwerper dus, als zingever in elk geval die via de creatieve fantasie verlossend kan werken. Hij doet iets met de blinde oerkracht waartegenover hij geplaatst is en waarvan hij, of hij nu wil of niet, zelf deel uitmaakt.

Ik denk dat vooral in het vinden van een creatief antwoord op dat vaak zo onmenselijke en vegetatieve leven een kernelement van de bundel schuilt. Nieuw is dit natuurlijk niet maar het belang

[p. 446]

Leo Vroman (^o1915).

schuilt uiteraard in de uitwerking. In het tweede gedicht gaat het bijvoorbeeld aanvankelijk over het dierlijk te noemen kampleven waaraan de dichter als gevangene in het Japan van 1945 was overgeleverd en vervolgens over het ‘als mens gedenken’ daarvan. ‘Het is letterlijk uit mijn plakboek’ staat in de bijbehorende notities en ook: ‘ik heb dit getypt destijds op de schrijfmachine van het kantoor van het kamp’. Het is naar mijn smaak kenmerkend voor deze dichter dat hij onder dergelijke omstandigheden de volgende misschien wat ouderwets moraliserende, maar tegelijk zo kwetsbare regels kon schrijven.

Misschien, als wij elkander niet meer krenken
als wij weer thuis zijn, rijk of arm dat wij ook daar
nog aandacht aan elkander kunnen schenken
en ook, al was het maar een dag in 't hele jaar
elkaar ontmoeten, en als mens gedenken
dat wij eens beesten waren voor elkaar.

Een andere natuurkracht vormt de dood die hier, net als in een aantal voorafgaande bundels een belangrijke rol speelt. Soms stelt de dichter er het basissysteem tegenover dat hij als bioloog ziet ‘in dit heelal dat ons omplooit’, een systeem waarvan de dood dan slechts een onderdeel vormt. Soms wordt er alleen maar het uitstel tegenover gesteld dat de taal via de woorden biedt, zoals in het gedicht ‘vroeg herfst’ waarmee de bundel afsluit:

Bomen zo dik als dichtgegroeide huizen
laten vermoeid omdat het niet meer geeft
hun dorre blaren (die als dode muizen
ritselen van de stilte die nog leeft

en als mergelende handen werken
aan de herinneringen van hun twijgen
die zich herschikken als zij niets meer merken
van al dit ritselen dan al dit zwijgen

als dode muizen van een dood gezin
los van het vergeten in de warme
windstille wending van dit weer)

naar de spiegelende plas waarin
hun beelden stijgen om ze te omarmen
eindelijk neer zijgen.

De dichter tekent er bij aan: ‘dat hele stuk tussen haakjes, waardoor die zin onderbroken wordt, geeft zo'n beetje het uitstel waarmee de bladeren nog net niet losgelaten, of nog net niet gedaald zijn weer’ en tevens voegt hij een Japans lijkende tekening toe! Al dit raffinement en die afstandelijkheid ernaast leveren een poëzie op met een hoog ontroeringsgehalte en dat geldt zeker niet alleen dit voorbeeld.

In de bundel treedt overigens ook de wat je zou kunnen noemen meer hilarische kant van Vromans werk naar voren. Dat gebeurt bijvoorbeeld in een lang gedicht dat eigenlijk op zichzelf ook weer een ‘verdraagbare’ vorm is voor de gevolgen van zoiets gruwelijks als een ongeluk waardoor de verschillende delen van de hersenen van elkaar gescheiden raken. Die delen zouden dan, ‘ieder afzonderlijk en ten onrechte’ kunnen denken dat ze ‘ineens hun hele oplossing hebben bedacht’. Dat levert van die typisch tedere Vromanregels op waarin het bijvoorbeeld heel vaak lijkt ‘alsof het logisch is maar het is onzin’ zoals de begeleidende notitie luidt:

Blijkbaar is Tineke dromen
met zoveel borsten tussen
haar haar en de kanten zomen
van het kussen zwaarder
dan het kussenhaar.

Een ander motief dat we ook uit eerder werk van Vroman kennen, is het protest tegen wat mensen de natuur en daarmee zichzelf aandoen. In die geëngageerdheid komt het moraliserende element

[p. 447]

dat in het gedicht uit 1945 al aanwezig was, in een ander jasje opnieuw naar voren. Het gaat niet goed met onze aarde volgens Vroman en daar heeft hij gelijk in. Zelfs de poëzie raakt daardoor aangetast, zo zien we ‘Mei’ uit Gorters gelijknamige gedicht eigenlijk niet eens tot onze verbazing ‘ieder jaar bekleeft met meer / modderlucht en klodders teer’ het strand opkomen. De ironischafstandelijke toon zorgt ervoor dat het geen preek wordt, terwijl de boodschap toch luid en duidelijk is.

Alles bij elkaar is er sprake van een bundel, waarin steeds opnieuw een houding wordt gevonden tegenover zoveel dat ons bedreigt of juist vertedert. De vorm waarin die houding is verwoord geeft in de meeste gevallen blijk van een vitale creativiteit, waarop menige jongere dichter jaloers kan zijn.

Kees van 't Hof

leo vroman, Toen ik nog leefde, Querido, Amsterdam, 1991.