Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 290]

Theater

Thyestes
‘Zo was het. En het zal niet anders zijn’

Sterk onder de indruk van het ‘théátre de la cruauté’ van Antonin Artaud schreef Hugo Claus in 1966 zijn Seneca-bewerking van Thyestes. Het is een gruwelijke tragedie over de mythe van het kwaad in zijn meest angstaanjagende vorm. De vloek der goden die Tantalus zich indertijd op de hals haalde, rust als een erfzonde op zijn kleinkinderen Atreus en Thyestes. In zijn extreme broederhaat zoekt Atreus naar de meest adequate daad om zich op Thyestes te wreken. Wanneer hij die eindelijk vindt, merkt hij grimmig op: ‘Wat mooi is, onvervangbaar, is dat hij het zelf is, die de daad zal stellen’. Inderdaad. Thyestes zal zijn eigen kinderen als spijs toegediend krijgen en zal ze opvreten. Nadien verneemt hij de waarheid.

De hoveling heeft gelijk wanneer hij opmerkt dat de mens voor zichzelf de ergste kwaal is. Meteen hevelt Claus het blinde noodlot uit de handen van de goden over naar de mensenziel, waar het Kwaad een haast bovennatuurlijke, goddelijke dimensie krijgt. ‘De aarde is onze gevangenis’, zegt Thyestes nadat de walgelijke daad tot hem is doorgedrongen, en ‘de goden zijn gevlucht’.

Claus' Thyestes wordt zelden opgevoerd. Bij de creatie in 1966

‘Thyestes’ in een regie van Dora van der Groen, met telkens van links naar rechts, Jeroen Willems (Atreus) en Hans Kesting (Thyestes) (Foto H. Sorgeloos).

door Toneel Vandaag (met Rudi van Vlaenderen, Ton Lutz, Hugo van den Berghe en Alex van Royen) voerde Claus zelf de regie. De produktie bleef lang nazinderen. Vijfentwintig jaar later regisseert de Vlaamse actrice en toneelpedagoge Dora van der Groen het stuk bij het Zuidelijk Toneel in Eindhoven, op uitnodiging van artistiek directeur Ivo van Hove, ook een Vlaming. Ook nu is het een voorstelling die beklijft.

In die kwarteeuw is er in het Nederlandstalig theaterland heel wat gebeurd. Na het vormingstheater, na de in vormexperimenten woekerende ‘nieuwe esthetiek’, na de Vlaamse Golf en het streven naar een nieuwe synthese, dient zich alweer een nieuwe generatie jonge acteurs en actrices aan. Ze maken produkties waarin hun transparant acteren méér afgeeft dan louter voorgeprogrammeerde personages uit een intrige. Concreet refereert de aanwezigheid van de acteur/actrice op de scène eerder aan gevoeligheden en ideeën die hij/zij uit een confrontatie met tekst(fragmenten) op een heel persoonlijke wijze distilleert en verwerkt. Een vreemd samengaan soms van ludieke helderheid en een verwarrend filosofisch spel.

Het aandeel van Dora van der Groen in de vorming van het boeiend Vlaams acteurspotentieel van de laatste jaren is niet gering. Recente groepen als ‘Stan’ en ‘Compagnie De Koe’ komen

[p. 291]

recht uit haar stal. Thyestes is haar eerste regie bij een professioneel gezelschap. Met haar keuze van een ‘klassieke’ Claus had ze geen enkele behoefte om echt te experimenteren, al weten we natuurlijk dat elk theateravontuur telkens opnieuw een experiment is. Het is vooral de authenticiteit en de creatieve zelfstandigheid, waartoe ze haar studenten aan het Antwerpse Conservatorium opleidt, wars van elke vorm van voorgeschreven acteercode, die het boeiendste aspect van deze Thyestes uitmaken.

In een gesprek tijdens het repetitieproces van Thyestes⁽¹⁾ vat Dora van der Groen haar visie als volgt samen: ‘De mensen komen naar toneel om verrast, om ontroerd te worden. Ze komen voor het gevaar, de tril, de vibratie en dan niet de vibratie van de woorden of het verhaal, maar juist de toestand, de emotie, de ruimte van de spelers die ze willen meemaken’. Hiermee zit ze helemaal op de golflengte van wat Claus met zijn theater bedoelt. Geen nodeloos optrekken van een dramaturgisch labyrint voor het publiek, maar een frontale revelatie van emoties.

Bij momenten bevindt de voorstelling zich op de rand van wat nog juist draaglijk is. Niet dat ze echt choqueert of dat ze zich vergaloppeert in een barokke monumentaliteit. Juist dat niet. De angst, de wraak, het geweld die in en tussen de broers tot explosie komen, worden niet met sensationele middelen, maar zeer indringend en groots vertolkt. De trillingen zijn zo diep doorleefd, dat het publiek er niet alleen door geraakt wordt, maar - ondersteund door de commentaar van het eenmanskoor - ook de mythische actualiteit van het gebeuren ervaart. Vooral Jeroen Willems (Atreus), Hans Kesting (Thyestes) en Elsie de Brauw (bode) putten diep in zichzelf. Tegen het klankbord van razende oerkrachten is hun vertolking heftig, sterk opgeladen, maar al bij al sober, en zeer waarachtig. De sterk fysieke vertaling van wat in hen omgaat mondt af en toe uit in handelingen en gebaren van een soort neo-expressionistisch ritueel, dat er echter nooit is om zichzelf, nooit om de vorm.

De voorstelling begint met de geest van Tantalus die door duistere krachten naar Argos gezogen wordt, om er de mens met de pest van het Kwaad te besmetten. Dat was er al wel, maar het is alsof nu pas de dodelijke elektrische stroom zal worden ingeschakeld. Tantalus (Peter van den Eede) is niet het monster zoals Claus hem beschrijft. Hij is een gewone kerel, die - ‘verstrikt’ in de poten van zijn stoel - moeizaam en clownesk de scène komt opgekanteld, tot hij zich heel even via de verbeelding van een ‘autorijdend’ kind van de stoel (de troonmachine) meester maakt, en dan rechtop gaat staan voor zijn monoloog.

In een absolute en sterk poëtische taal, en een sober decor, worden in Thyestes dierlijke krachten in de mens opgeroepen. Hiervoor laat de regie zich echter niet tot indrukwekkende theatrale effecten verleiden. Dat gebeurt slechts eenmaal, wanneer in het begin de furiën temidden van een helse discomachinerie een gesofistikeerde heksensabat vieren, ten koste van de tekst overigens. Maar meteen komt een tuinkabouter (Dora van der Groen) sereen het kabaal relativeren.

De uitbeelding verloopt verder zonder kunstgrepen of excessen. Toch is de voorstelling af en toe bloedstollend. Het ontbreken van een exuberante spelvorm betekent immers niet dat de gruwel geminimaliseerd wordt, maar juist dat de grenzen van de mensenmaat voelbaar verlegd worden. De acteurs laten de ijzingwekkende top van de ijsberg zien, maar roepen tegelijk rondom zich een mijnenveld van oerdriften op.

De signalen die ze uitzenden zijn bijna rituele tekens. Heel even en zonder enige pose komen Atreus, Thyestes en zijn oudste zoon naakt bij Tantalus langs, opdat hij in een korte omhelzing het virus op hen kan overdragen. Het is een dagelijks gebaar met de kracht van een bezwerende handoplegging. Zo is ook Atreus' kroon een over het midden van zijn schedel tot in de nek breed uitgesmeerde streep pasta, als een platgestreken witte hanekam. Ook Thyestes wordt ritueel beschilderd als teken dat hij kroon en koninklijk gewaad aangereikt krijgt. Het gebeurt zonder omhaal, kort en bijna vanzelfsprekend.

De twee broers zijn hierdoor voorgoed getatoeëerd en opgenomen in een primitieve bloedband. Het bangelijke is dat ze nu wisselbaar zijn. Het gaat tenslotte om het overlevingsinstinct. Wie macht bezit, zit meteen met de angst die te verliezen. Als ik dit niet had gedaan, zegt Atreus, dan had jij het mij aangedaan. ‘Zo was het. En het zal niet anders zijn’, laat Claus het koor zeggen. Op aangrijpende wijze visualiseert de voorstelling hoe liefde en haat, omhelzen van de geliefde en besluipen van de prooi, zich afwisselend in tegenstrijdige gebaren nestelen, en hoe uiteindelijk de vloek van Thyestes gevaarlijk gesmoord wordt in een broederverbond.

Het zijn zuivere momentbeelden, die in het acteerspel echter nooit lang uitgesponnen zijn. Met overtuigingskracht etaleren en dan alweer couperen. Het was één van de richtlijnen tijdens het werkproces⁽¹⁾ en het heeft ook meer dan louter stilistische consequenties. Het creëert mogelijkheden tot relativering. Dat relativeren is er niet als modeverschijnsel, maar behoort fundamenteel tot de benadering van het gegeven. Het is een facet van de beleving. Het koor is een man (Steven van Watermeulen), die zo uit de zaal opstaat en tussen de vijf tekstblokken zijn commentaar geeft. Nieuw is zoiets natuurlijk niet, maar hij is wel geloofwaardig. Krabt zich, veegt de vloer aan, kijkt op zijn uurwerk. Wat kun je er als individu tenslotte aan veranderen, denk je dan.

Een hoogtepunt in de voorstelling, waar meteen inleving en relativering prachtig geïntegreerd zijn, is het bode-verhaal van Elsie

(1) joost van krieken, Repeteren. De masterclass van Dora van der Groen, in Toneel Theatraal, januari 1992.

(1) joost van krieken, Repeteren. De masterclass van Dora van der Groen, in Toneel Theatraal, januari 1992.

[p. 292]

de Brauw. In de koude nacht komt ze net als de man van het koor dicht tegen de aarde aan beschutting zoeken. Ze heeft geen woorden voor wat ze gezien heeft. Tot ze zich zichtbaar vermant en dan toch maar met haar verhaal uitpakt. Na een tijdje echter begint ze vreselijk te klappertanden en moet de man haar met geweld tegen zich aandrukken, wil ze verder kunnen praten. En hij wil dat ze dat doet; het is tenslotte haar job. Naarmate het bloederig verhaal van de rituele moord zijn climax bereikt, beleven ze samen een woest orgasme. Het is een erg knappe acteerprestatie die niet alleen de verstrengeling van liefdes- en doodsdrift, maar ook de krampachtige fysieke onmacht tegenover de menselijke gruwel laat zien. Wanneer ze klaar is, vraagt ze bijna zakelijk of het goed was. Excellent, is zijn antwoord. Onthutst zie je in gedachten de tv-kijker even mee rillen met de vreselijke beelden uit het wereldnieuws, om daarna gezellig aan zijn glas rode wijn te nippen.

Thyestes door het Zuidelijk Toneel heeft iets kosmisch. De voorstelling is boeiend door de sterk suggestieve kracht van de acteurs, die de stormen in zich laten razen zonder op goedkope pathetiek een beroep te moeten doen. Ze is overrompelend door haar helderheid en wreedheid.

Fred Six