Ons Erfdeel. Jaargang 35

Politiek en kritiek

In de bundel Het doemdenken voorbij, over politiek en literatuur heeft Leo de Haes een aantal essays over politiek geëngageerde schrijvers bijeengebracht en enkele teksten over kunst- en literaire kritiek. De auteurs werden subjectief gekozen: De Haes toont een voorkeur voor maatschappelijk sterk bewogen auteurs uit jonge of wankele democratieën, die in hun idealisme desnoods bereid zijn, zoals Vaclav Havel en Mario Vargas Llosa, zelf de ontwikkeling van hun land te dirigeren. Een ‘anti-politicus’ als Gyórgy Konrád, hoewel door De Haes gewaardeerd, krijgt geen apart stuk. Hij mag wel het motto leveren (waarin hij stelt dat de antipolitiek een ‘moreel-culturele’ macht op zich is), maar met een citaat als ‘Zo lang er in onze staat niet geschoten wordt, is politiek net zo belangrijk als voetbalwedstrijden’ heeft De Haes het al moeilijk.

In Llosa's opvatting over de literatuur als speelweide waarin de schrijver zijn demonen kan vrijlaten, ziet De Haes een uitvloeisel van zijn radicale liberale maatschappijvisie, waarin kritische alertheid en vrijheid van meningsuiting hoog gewaardeerd worden. In het werk van Havel onderkent De Haes een ironisch defaitisme, maar hij is het met Ivan Klima eens, dat Havel, ondanks zijn mistige idealisme, ‘in de eerste plaats een politicus’ is, dan een ‘geniaal essayist’ en pas in de laatste plaats een toneelschrijver, en dan nog omdat het theater ‘het enige politieke platform was waar politieke meningen konden worden geuit’. Voor De Haes weegt politiek duidelijk zwaarder dan literatuur.

Het is maar hoe je het bekijkt. De cynische afstandelijkheid van Konrad of Kundera en de persoonlijke geschriften van Havel spreken mij meer aan dan Havels presidentiële nieuwjaarstoespraak of de politieke essays van Llosa. Op grond van zijn teksten begrijpt De Haes niet waarom Llosa ten tijde van de presidentsverkiezingen in Peru als rechts werd afgeschilderd. Maar kunnen wij met zekerheid stellen, dat de neoliberale economische opties van presidentskandidaat Llosa niet funest hadden kunnen zijn voor een groot aantal nu reeds maatschappelijk weerloze Peruvianen? De li-

[p. 279]

teratuur is universeler dan de politiek, en er zitten minder valkuilen in.

De Haes brengt ook bijzondere waardering op voor auteurs met uitzonderlijke of extreme levenservaringen. Op grond daarvan peilen Danilo Kis en Primo Levi in hun werk naar het wezen van de mens en de betekenis van een mensenleven. Los van de literaire kwaliteiten dwingt de autobiografische getuigeniswaarde van hun geschriften alleen al tot respect, maar De Haes laat er geen twijfel over bestaan dat hun werk met de hoogste kwaliteitsnormen kan worden gemeten.

Milan Kundera, hoewel eveneens zeer gewaardeerd, staat een trapje lager wegens zijn neiging tot politieke abstinentie. Zijn jarenlange verblijf in Parijs heeft hem cynisch gestemd over de westerse, door overvloed en waan overwoekerde democratie. (De Haes struikelt over de passage in De onsterfelijke lichtheid van het bestaan ‘waarin Tereza aan een geïllustreerd weekblad in Zwitserland prachtige foto's van het door Russen bezette Praag aanbiedt en de raad krijgt om toch maar liever foto's van cactussen te maken’. Weinig originele,‘doemdenkerige’ cultuurkritiek, meent De Haes. Mij spreekt dat cynisme van iemand met een achtergrond als Kundera weer wel aan). Sprekend over Onsterfelijkheid stelt De Haes dat Kundera vroeger ‘over zijn eigen land en het communisme vaak originele inzichten in zijn romans en verhalen verwerkte’, maar nu ‘loeren in dit eerste boek dat zich niet in Tsjechoslovakije afspeelt de gemeenplaatsen om de hoek’. Dit brengt hem tot een merkwaardige conclusie: ‘Vrijheid en democratie en dus het gemis aan extreme situaties leiden blijkbaar niet alleen tot banalere levens maar ook tot banaler denken. Ook het Oostblok zal daar in de toekomst mee moeten leren leven’. Brengen dan alleen door dramatische politieke of levensomstandigheden getekende auteurs goede literatuur en pertinente kritiek voort?

Zelfs H.M. Enzensberger lijkt op het eerste gezicht geneutraliseerd te zijn door de overweldigende westerse middelmatigheid. De Haes schetst de ontwikkeling van Enzensberger van een doctrinair marxist naar ‘een ironisch afstandelijk intellectueel die de werkelijkheid aanvaardt zoals ze is’, die de machteloosheid van de culturele elite heeft ingezien en zich heeft neergelegd bij de allesoverheersende smaak van de kleine burgerij. Toch is Enzensberger geen defaitist. In de ongestructureerde diversiteit van consumptiemogelijkheden naar ieders voorkeur ziet hij ook de intellectueel zijn gading vinden: hij zal er bij voorbeeld een nieuwe, niet langer door educatieve of sociale ballast verzwaarde literatuur in vinden. Hoewel De Haes Enzensberger niet kritiekloos napraat, sluit hij zich graag aan bij diens verdediging van het flexibele zelfkritische denken (en zelfs de inconsequentie), en zijn afwijzing van ‘de dictatuur van de goede smaak’. Het heeft Enzensberger allemaal niet tot doemdenken aangezet.

Het leidt allemaal tot een laatste bijdrage waarin De Haes een vijfentwintigtal negativistische vooroordelen van de doemdenker ontzenuwt, voor de scepticus met meer enthousiasme dan overredingskracht.

In twee essays klaagt De Haes nog de holle en dus functieloze fraseologie van de kunstkritiek aan en betreurt hij dat de literaire kritiek in Vlaanderen nauwelijks functioneert in het literaire leven, o.a. door een gebrek aan deskundigheid. Ten slotte zet hij (volkomen terecht) Paul de Grauwe in zijn hemd, over nog veel meer dan zijn onhoudbare stellingen over kunst in een neo-liberalistisch economisch systeem.

Het doemdenken voorbij bevat een aantal heel persoonlijke confrontaties met auteurs, en eigenzinnige teksten over literatuur en kritiek in relatie tot de maatschappij. De Haes wekt interesse voor nog niet gelezen boeken en prikkelt de lezer die kan meepraten vaak tot tegenspraak. Dit is, in deze tijd van ‘ontlezing’ en intellectuele onverschilligheid (een echte doemdenker breng je niet tot andere gedachten), geen geringe verdienste.

Jos Borré

leo de haes, Het doemdenken voorbij, over politiek en literatuur, Dedalus, Antwerpen, 1991, 118 p.