Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 266]

Culturele kroniek

Literatuur

Stand van zaken

Op de omslag van Stand van zaken, de nieuwste bundel van Anton Korteweg, staat ‘Het meisje met de parel’ van Johannes Vermeer. Over haar schouder kijkt ze ons aan, argeloos, vragend, onderzoekend, lief, in elk geval onvergetelijk. Het schilderij uit 1665 hangt in Het Mauritshuis te Den Haag, de stad waar de dichter als hoofdconservator van het Letterkundig Museum zijn werkdagen doorbrengt. Niet alleen wil hij dit prachtige portret tot de zegeningen van zijn bestaan rekenen, hij wijdt er ook een gedicht aan. En hij is, zoals hij zelf het beste kan weten, niet de eerste. Korteweg stelde in 1990 voor de Federatie van Musea in Zuid-Holland de bloemlezing Mijn oog komt niet tot rust samen en nam daarin Albert Verweys korte gedicht over hetzelfde schilderij op. Op een afbeelding van Oermeers vrouweportret

Waartoe die vrouw zich voorbereidde?
Dat ze om Vermeer van dienst te wezen
Het zonlicht van het duister scheidde.
Wat heeft hij haar in ruilgegeven?
De schoonheid en het eeuwig leven
Gebonden aan haar wezen.

Het slot van dit vers kan een stereotiep, Vondeliaans eerbetoon

Anton Korteweg (^o1944).

worden genoemd, maar het begin is suggestief. Misschien bedoelt het alleen het clair-obscur, maar de gedachte aan andere dan schilderkunstige dienst speelt door de regels. Was het Verweys gedicht dat Korteweg op het idee bracht het meisje nogmaals te beschrijven, anders, beter? In ieder geval heeft hij een veel persoonlijker verhouding met haar. Haar ogen herinneren hem aan God, die eens van belang was; ze zien hem ‘altijd overal’. Haar blik tolereert zijn bestaan, wekt het verlangen naar haar eigen verlangen, dat dan op hem gericht zou moeten zijn. Maar zoiets, stelt hij in bescheiden oprechtheid vast, kan hij van haar ogen niet gedaan krijgen. Het is al mooi, dat hij - en dan in diverse betekenissen - van die blik niet hoeft weg te gaan. Het zegt veel over Kortewegs poëzie dat hij dit alles en meer in maar dertien regels weet onder te brengen. Dat kan alleen bij een Horatiaanse geserreerdheid. De dichter rekent daarbij trouwens op het snelle begrip van de lezer, dat aan een half woord maar eens genoeg moet hebben. De onafgemaakte gedachte, de reticentie, is geen ongewone stijlfiguur in dit werk. Het wordt tijd dat sleutelgedicht te citeren.

[p. 267]

 

JOHANNES VERMEER MEISJE MET EEN TULBAND

 

Ze lijkt wel voorheen God! - de ogen van

 

het meisje met een tulband, ogen zijn het

 

die altijd overal je zien, waarheen en hoe

 

je kijkt. Maar toch, van haar mag ik nog wel

 

zoals ik nu al jaren lang, zij vindt niet dat

 

mijn leven anders moet, dat zie ik aan

 

haar blik. Ik wilde wel nog meer: dat ze

 

naar mij, juist en alleen naar mij, verlangt

 

en ik. Maar hoe ik ook probeer, dat krijg

 

ik toch haar oog niet uit. Hooguit, heel soms,

 

vindt het dat ik nog niet hoef weg te gaan.

 

Ik zwijg dan nog over het blauw van haar

 

tulband. Daar kan niets naast bestaan.

Wie Kortwegs poëzie kent, zal geen moeite hebben in deze regels allerlei vertrouwds te ontdekken: de bedwongen emotie, de helderheid, de thematiek van het geaccepteerde bestaan en het verlangen dat zacht blijft spoken. Maar er is nog iets anders aan de hand. Er ontbreekt iets geheel of nagenoeg, iets waarover de kritiek zich al zeven bundels en twintig jaar lang verheugt, zorgen maakt, ergert of opwindt, al naar gelang de smaak van de recensent. Het is de ironie. Daarover is Korteweg uitentreuren onderhouden, niet alleen door de kritiek, ook, als ik het wel heb, door zijn naaste medewerker in het Letterkundig Museum. In De stormwind van zijn hand (1973) vinden we:

Want metrum, klank, verslengte zijn
maar flauwekul. Vermijd vooral
nou eens die ironie van jou,
zegt Murk.

Dan lezen we tenminste eindelijk eens
waar je nou echt mee zit, en niet steeds weer
die eindeloos gevarieerde klacht
dat alles steeds hetzelfde blijft altijd,
zegt Murk.

We zijn sedert die regels bijna twintig jaar verder en je kunt niet zeggen dat de dichter in zijn laatste bundel de ironische toon, de cynische dankbaarheid voor de geslaagde carrière, de prettige kinderen, de meevallende echtgenote, heeft afgezworen. Maar in meer dan een derde van de gedichten is nauwelijks relativering te vinden. Het zal de critici die Korteweg verweten niet op zijn bek te durven gaan, hopelijk plezier doen. In Stand van zaken is ontnuchterende humor nog altijd werkzaam, maar het is ook de bundel van klassieke eenvoud en lyrische momenten.

Zoals het de tijd niet uitmaakt hoe
hij de zomer de rand van de herfst over
jaagt en het kastanjes vallen laat
tot in Arcadië of tikt, klein, aan de pols,
steeds verder ons van ons vandaan -
bang maakt het. Zolang wij bestaan.

Ed Leeflang

anton korteweg, Stand van zaken, Meulenhoff, Amsterdam, 1991, 56 p.