Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 261]

Is stijl te meten?
Pieter uit den Boogaart

P.C. UIT DEN BOOGAART
werd geboren in 1942 te Rotterdam. Studeerde Nederlands en Italiaans aan de Universiteit van Utrecht. Is docent Nederlands en Italiaans aan de Technische Universiteit Eindhoven, faculteit Wijsbegeerte en Maatschappij Wetenschappen. Publiceerde o.a. ‘Woordfrequenties’ (1975) en sinds 1977 bijdragen in het tijdschrift ‘Onze Taal’.
Adres: Poirterslaan 15, NL-5611 LA Eindhoven

Het antwoord luidt ja. Zodra we het erover eens zijn wat stijl is, is stijl ook te meten. Met stijl bedoelen we dan een bepaalde manier van schrijven, wel te verstaan; we hebben het niet over levensstijl, rijstijl en dergelijke. Overigens geldt het positieve antwoord ook voor andere stijlgebieden: zodra een groep mensen het erover eens is wat onder levensstijl verstaan moet worden, valt levensstijl in principe te meten.

De titelvraag geeft kennelijk geen aanleiding tot erg verhelderende antwoorden. We zouden haar misschien beter als volgt kunnen formuleren:

Zijn er geschikte meetinstrumenten voor stijl te maken?

Het antwoord luidt ja met een heleboel slagen om de arm en een heleboel mitsen en tenzijen. Zowel de nieuwe titelvraag als het daaropvolgende nieuwe antwoord zijn stilistisch veel minder aantrekkelijk. Ze zijn langer, om maar wat te noemen. Titelvraag en antwoord-in-detekst-buiten-de-titel zijn overigens in beide versies onconventioneel. Ze zondigen namelijk tegen de regel dat de echte tekst niet mag verwijzen naar de titel. Afwijkingen van conventies van dit soort kunnen tot de meetbare stijlkenmerken worden gerekend, evenals de eerder genoemde lengte-van-zinnen. Aldus hebben we en passant een paar eigenschappen van teksten de revue laten passeren die redelijk gemakkelijk meetbaar zijn, en die zo op het eerste gezicht wel iets met stijl te maken zullen hebben.

Zo ver, zo goed, zou de Angelsaks zeggen. Maar is de vraag naar de meetbaarheid van stijl niet een puur academische kwestie? Wie wordt er beter van, als er een positief antwoord op volgt, al dan niet vergezeld van mitsen en tenzijen? U voelt wellicht al uit welke hoek de wind gaat waaien: de tekstschrijver en, in diens opdracht, de software-ontwikkelaar, kunnen gebaat zijn bij een instrument dat stijlfouten of -onhandigheden opspoort. In feite zijn er reeds ‘stylecheckers’ ontwikkeld door diverse computerfabrikanten. Het werk dat ze verrichten is tot dusverre niet spectaculair: ze informeren de

[p. 262]

schrijver over nogal triviale zaken als gemiddelde zinslengte en woordlengte en vertellen desgewenst wat de gemiddelde zinslengte en woordlengte zou moeten zijn. Erg veel nut heeft dit niet voor de gebruiker, maar er wordt naarstig gewerkt aan programmatuur die beter op de wensen van de potentiële afnemer inspeelt. Ik waag me niet aan een voorspelling omtrent de termijn waarop zij met succes haar intrede op de markt zal doen.

In plaats daarvan zal ik de eigenschappen schetsen die een echte stylechecker idealiter zou moeten hebben. Laten we het ideale programma Stijlmeester noemen, en kijken wat het zoal kan doen:

(1) Stijlmeester berekent alle relevante stilistische gegevens omtrent een stuk tekst;

(2) Stijlmeester kan de gebruiker vertellen in welke mate een tekst geschikt is voor een gegeven doelgroep en voor een gegeven type informatie-overdracht;

(3) Stijlmeester geeft adviezen hoe tekstfragmenten kunnen worden herschreven voor de gewenste doelgroep en voor het beoogde type informatie-overdracht.

(Ik heb het niet over de manier waarop Stijlmeester de schrijver in concreto moet bijstaan. De bouwer van het definitieve software-pakket zou er nog een aardige klus aan hebben om te zorgen dat Stijlmeester zijn mond uitsluitend op die momenten opendoet die opportuun zijn voor de gebruiker, opdat het programma zich niet als een stijltyran ontpopt.)

We laten Stijlmeester nu even rusten, en keren terug naar wat algemenere beschouwingen.

Wat is stijl eigenlijk?

Alles wat er te zeggen valt, valt op veel manieren te zeggen. Datgene wat gezegd kan worden, kan op velerlei wijze verwoord worden.

De taal stelt ons in staat, om wat we willen zeggen, op een grote hoeveelheid wijzen te kunnen uitdrukken.

Er is geen unieke manier om iets te zeggen: als je iets op één manier kunt zeggen, kun je het ook nog op duizenden andere manieren zeggen.

Je kunt alles altijd ook nog anders zeggen.

Ziehier vijf manieren om ongeveer hetzelfde te zeggen. Heel los gesproken zou je stijl kunnen omschrijven door:

Stijl is niet wat je zegt, maar hoe je het zegt

Dit moet nog wat nader gespecificeerd worden. Er staan ons vele taalmiddelen ter beschikking, om uitdrukking te geven aan dat wat we willen schrijven of zeggen. Bij het produceren van teksten maken we constant een keuze uit die taalmiddelen. Niet iedere keer maken we dezelfde keuze. Maar wel valt er per individuele taalproducent een opmerkelijke geneigdheid te constateren, om een bepaalde keuze met een bepaalde frequentie te maken. Dit soort keuzen kan op van alles betrekking hebben.

- U kunt twee zinnen tegenstellend willen nevenschikken.

Het boek is interessant, maar wel heel dik.

Het boek is interessant; het is echter wel heel dik.

In het ene geval zult u van de maarconstructie gebruik maken, in het andere geeft u aan de constructie met echter de voorkeur. Veelal zal blijken dat de maar/echter-verhouding binnen delen van uw tekst van voldoende omvang min of meer constant is. Laten we zeggen dat u in 80 procent van de gevallen kiest voor de maar-constructie, in 20 procent voor de echter-constructie. Bij andere tekstproducenten zal men dikwijls een andere verhouding aantref-

[p. 263]

fen. De 80-20 procent verhouding van uw maar/echter keuzen is een stukje van úw stijl.

- Vindt u het leuk om tenminste eenmaal per pagina uw zinnen in de vorm van een vraag te gieten? Ook dat is een stukje van uw stijl.

- U kiest er met een bepaalde regelmaat voor, om uw teksten op te fleuren met korte becommentariërende non-zinnetjes - zinnetjes zonder werkwoord. Zoiets als dit dus. De regelmaat waarin deze taalbouwsels in uw teksten figureren vormt alweer een deel van uw stijl.

Statistisch onderlegde lezers kunnen zich ongerust afvragen of stijl dan alleen maar pure frequentie is, en of er geen spreiding, geen standaardafwijking en soortgelijke toe doen. Ja, natuurlijk hebben die er ook mee te maken: alleen zal ik daar niet verder over uitweiden.

Is stijl, aldus gedefinieerd, te meten?

Het antwoord is nee. Niks geen slagen om de arm, niks misschien-ooit-wel: het is nee, nu niet, en nooit. Elk afzonderlijk stijlkenmerk is natuurlijk in principe wel te meten, mits we over een tekst van voldoende lengte beschikken om er een zinvolle uitspraak over te doen. Het totaal aan kenmerken echter, berust op keuzen die worden gemaakt uit een theoretisch oneindig grote vergaarbak taalmiddelen.

Is daar dan niets aan te doen?

Het antwoord luidt dit keer jawel hoewel mits tenzij.

We mogen aannemen dat veel gemaakte keuzen een hoge graad van afhankelijkheid van elkaar vertonen. Veel stijlkenmerken hebben bijvoorbeeld te maken met een van de volgende opposities:

- eenvoud versus complexiteit;

- afstandelijkheid tegenover persoonlijkheid;

- variatie tegenover soberheid.

We zouden kunnen trachten afzonderlijke stijlkenmerken onder een of twee van deze rubrieken te rangschikken. We kunnen gebruik maken van taaltheoretische inzichten om te bepalen welk kenmerk onder welke hoofdcategorie valt. Nevenschikkende voegwoorden leiden bijvoorbeeld tot een eenvoudiger stijl dan onderschikkende voegwoorden. Het noemen van zintuigelijke waarnemingen, van lichaamsdelen, van menselijke betrekkingen, maakt een tekst persoonlijker, zelfs als zo'n benoeming in de vorm van een beeldspraak is. Als ik bijvoorbeeld verklaar dat twee theorieën ruzie met elkaar hebben, dan is dat persoonlijker dan dat ik mededeel dat ze met elkaar op gespannen voet staan. Zeg ik dat ze onderling niet te rijmen zijn, dan is dat nog onpersoonlijker.

Eenvoudskenmerken kunnen worden teruggebracht tot
- de keuze van het (in het algemene taalgebruik) frequente boven het minder frequente;
- de keuze voor nevenschikking boven onderschikking;
en wellicht nog een aantal abstracte principes.

Zo zouden we ook persoonlijkheid en variatie ieder op hun beurt misschien weer kunnen indelen in een aantal op het eerste gezicht redelijk meetbare deelkenmerken.

Opvallend is dat zogenaamde zakelijke stijl wordt gekenmerkt door een voorkeur voor eenvoud en afstandelijkheid; literaire stijl door persoonlijkheid en (meestal) eenvoud; de zogeheten bureaucratische stijl door een gebrek aan eenvoud en een grote mate van afstandelijkheid. Hier is het opvallende niet dat dit zo is: dat verwacht iedereen wel min of meer. Het opvallende is dat deze eigenschappen zo gemakkelijk te meten zijn, ook zonder de hulp van elektronische apparatuur. Dit komt doordat we in de praktijk maar heel weinig hoeven te meten. Gemiddelde zinslengte in combinatie met de gemiddelde woordlengte (in lettergrepen of letters) blijkt vaak verrassend te corresponderen met de overige kenmerken van eenvoud. Bij nader inzien is dat toch weer niet zo verrassend. De keuze van het frequente (bekende) boven het minder frequente (het onbekende) is in de praktijk dikwijls de keuze tussen kort en lang. En dat heeft te maken met een universeel taalbeginsel: hoe frequenter een woord of taalconstructie, des te korter zal die in de loop der tijden worden, vanuit een economisch principe dat de dynamiek van de taal eigen is. Ook nevenschikking leidt vaak tot korte zinnen. Een van de simpelste methoden van nevenschikking is namelijk deze: Zet een punt achter de vorige zin. Begin dan met een nieuwe zin.

[p. 264]

Uit dit alles blijkt dat bepaalde stijlverschijnselen wel degelijk meetbaar zijn. Maar is daarmee werkelijk ook veel over de ‘echte’ stijl gezegd? Waarschijnlijk niet. Volgens de definitie die we van stijl gegeven hebben, zijn zinslengte en woordlengte als zodanig niet eens echte stijlkenmerken. Bepaalde clusters van stijlkenmerken als eenvoud versus complexiteit zijn in de praktijk sterk afhankelijk van woordof zinslengte. Maar daar mag niet de conclusie uit worden getrokken dat per definitie teksten met een geringe gemiddelde zins- en woordlengte ook stilistisch eenvoudig zijn. (Inhoudelijk hoeven ze al helemaal niet eenvoudig te zijn. Daar gaat het echter hier niet om).

Nu keren we terug tot de ons inmiddels vertrouwde Stijlmeester. Hoe realistisch zijn de eisen die we gesteld hebben aan zijn stijlonderscheidend en -adviserend vermogen?

Eis 1: Stijlmeester berekent alle relevante stijlkenmerken. Zolang we niet veronderstellen dat Stijlmeester ook nog eens heel wat kennis van de grammatica met zich meetorst en zelfstandig kan ontleden zullen het allemaal heel oppervlakkige kenmerken zijn. Zo is de verhouding tussen de aantallen zelfstandige naamwoorden en werkwoorden in de tekst op zich een goede stijlindicator. Maar om deze te kunnen berekenen zal hij (momenteel nog niet bestaande) ontleedprogramma's moeten gebruiken.

Dan is er nog een aantal vragen dat opgelost dient te worden. Hoe groot is een stuk tekst minimaal om voor stijlanalyse vatbaar te zijn? Dat hangt natuurlijk van de verlangde gedetailleerdheid af. Maar hoe gedetailleerd wenst de gebruiker zijn stijlprogramma? En zou hij humor toevallig ook niet relevant vinden? Kunnen we daar geschikte indicatoren voor vinden?

Eis 2: Stijlmeester beoordeelt de geschiktheid van een tekst. Dat zou natuurlijk heel aardig zijn. Onder geschikt kunnen we uiteenlopende kwaliteiten verstaan: leesbaar, aantrekkelijk, begrijpelijk. Over begrijpelijkheid laat Stijlmeester zich begrijpelijkerwijs niet uit, maar leesbaarheid en aantrekkelijkheid worden wel door hem gewogen en van een gewicht voorzien, dat, gerelateerd aan door de auteur opgegeven doelgroep en doel, uitmondt in een eindoordeel plus een vermelding van de zwakke stilistische kanten, en de ernst van deze zwakten in het licht van hetzelfde doel en dezelfde doelgroep.

Dit alles moet mogelijk zijn, mits op termijn via leesonderzoek bekend wordt in hoeverre nauwkeurig omschreven stijlkenmerken samenhangen met appreciatie van lezers.

Eis 3: Stijlmeester kan zelf corrigeren. Misschien vergis ik me, maar ik denk dat hij zichzelf daarmee belachelijk maakt. Dat heeft te maken met de noodzakelijke beperking die we Stijlmeester oplegden. Hij kan immers alleen statistische afwijkingen constateren. Hij kan bijvoorbeeld vinden dat ik in de loop van dit artikel veel te veel het woord stijl gebruik. Maar welk alternatief biedt hij me? En op welke plaatsen moet hij mij dat alternatief ter correctie voorleggen?

Conclusie: stijl is een beetje te meten, maar we weten niet of we daar uiteindelijk veel aan hebben.