Ons Erfdeel. Jaargang 35

De apologie van Dewael

De Vlaamse cultuurbewindsman Patrick Dewael heeft in 1991 met een perfect gevoel voor timing de verkiezingscampagne geopend met De warme hand. Cultuur maakt het verschil, een boek waarin hij een balans opmaakt van zes jaar cultuurbeleid. Er is veel over dit boek te vertellen, want zelfportretten, zeker van politici, zijn altijd geflatteerd.

Omdat de lengte van een recensie toch enigszins in verhouding moet staan tot de relevantie van het boek en je in een recensie niet een heel boek van voetnoten kunt voorzien, moet ik me hier beperken tot de volgende aspecten: de algemene cultuurvisie van Dewael, het boekenbeleid, omdat de minister zelf taal het zuiverste werktuig van de cultuur noemt (p. 73), de Vlaams-Nederlandse samenwerking, een van de doelstellingen van Ons Erfdeel, Europa, omdat het zo langzamerhand urgent begint te worden, en het me-

[p. 149]

diabeleid dat onder Dewael grondig gewijzigd is.

De algemene cultuurvisie van Dewael is eigenlijk heel simpel. Hij vindt dat het liberale gedachtengoed van een vrije markteconomie zonder meer van toepassing is op de cultuur. Dewael heeft het dus over producenten, produkten en consumenten, en de markt als regulerend principe. Dat is natuurlijk een beangstigend enge opvatting over cultuur. Dat cultuur ook iets met waarden te maken heeft, zul je bij Dewael tevergeefs zoeken. Het is opvallend dat Dewael met neoliberale marktprincipes zwaait als hij iets níet wil doen - bijvoorbeeld een marktgericht boekenbeleid voeren - en die principes laat varen als hij iets leuk vindt - bijvoorbeeld opera.

Een ander opvallend trekje van Dewaels neoliberale opvattingen is zijn obsessie om de markt te mobiliseren. Dat bleek duidelijk uit zijn campagne ‘Vlaanderen leeft’, waarin zo ongeveer al het denkbare tot cultuur werd verheven. Dewael rolde zelfs de rode loper uit voor meubelen en design, popmuziek, culinaire hoogstandjes en life-style, zaken die goed met de commercie zijn verweven. Je kan je bij meubelen en culinaire hoogstandjes zelfs afvragen wat die in godsnaam met cultuur te maken hebben. En toch is dat cultuur, zegt Dewael (p. 31): ‘En goede vrienden van mij die van lekker eten en drinken houden, vonden plotseling dat ze vreselijk veel aan kultuur deden. Meer dan een geestige boutade, vond ik zelf. Scripta manet. De cultuurconsumenten van morgen zitten vandaag nog in de schoolbanken. Dat weet Dewael, die hier eveneens aan marktverbreding wil doen, ook. Alleen, hij gaat niet over onderwijs; maar zelfs dan kun je nog altijd de zwarte piet doorgeven. Dewael heeft dan ook meer dan eens de pers gemobiliseerd om uit te halen naar de minister van Onderwijs. Dewael vindt dat er op school veel te weinig wordt gedaan om de leerlingen met de levende cultuur in contact te brengen. Natuurlijk zou het aardig zijn als dat volop zou kunnen, maar consumentisme is toch geen hoofddoel van het onderwijs. Hoofddoel is wel kennisen cultuuroverdracht, leerlingen bagage en inzicht meegeven zodat ze aan het culturele leven kunnen participeren en weten waaraan ze participeren. Dat Dewael voor zijn cultuurconsumentisme op school enthousiaste inspecteurs heeft gevonden, bewijst volgens mij alleen maar dat er ook liberale inspecteurs bestaan.

Het boekenbeleid reduceert Dewael tot letterenbeleid, dat is dus een subsidiebeleid aan schrijvers en literaire tijdschriften. Wat dat laatste betreft, heeft Dewael - dat moet men hem nageven - de subsidiëring van de vier klassieke, zeg maar zuiltijdschriften, ontzuild en verbreed tot een twintigtal en, in navolging van Nederland, additionele honoraria voor de tijdschriften ingevoerd. Maar met subsidiesteun aan auteurs heb je natuurlijk geen boekenbeleid. Wat ben je met auteurs die schrijven, als hun produkt niet bij de lezer terechtkomt omdat de boekenmarkt een puinhoop is. De manier waarop Dewael zich, ondanks stevig onderbouwde rapporten, met een subtiel smoezenarsenaal tegen een marktordenende vaste boekenprijs blijft verzetten, getuigt van culturele bijziendheid (Zie het artikel Het boek als lelijke eendje, in Ons Erfdeel, 1991, nummer 3, pp. 335-346). De bewering dat er vroeger minder gelezen werd dan nu, ontkent de bewindsman. Maar luister eens naar zijn argument: ‘Ik ben het daar niet mee eens om de eenvoudige reden dat het lezen van een boek 100 jaar terug aan een kleine elite was voorbehouden, vrouwen en mannen die tot de maatschappelijke bovenlaag behoorden en de kans kregen school te lopen’. Dewael discussieert dan met wel erg belegen argumenten uit het ‘cultureel ancien régime’. ‘Het lezen’, zegt Dewael op p. 75, ‘vergt van de lezer vaardigheden die vandaag niet meer worden aangeleerd of als belangrijk naar voren geschoven. Op school noch thuis. Het lezen van poëzie en proza vraagt om intimiteit en stilte en traag wegtikkende uren, om herhaalde herhaling’. Een aardige filosofische bespiegeling, maar de remedie die erop volgt, is niet mis: ‘Voor de herwaardering van het boek zal hoe dan ook een stille maar krachtige revolutie nodig zijn. Meer dus dan door de overheid verstrekte subsidies of door economische motieven geïnspireerde marktcorrecties’. De Berlijnse muur is gevallen, het IJzeren Gordijn is verdwenen, de Sovjet-Unie is opgedoekt. We moeten dus niet wanhopen, die stille revolutie komt er ook wel! Dewael ziet het leenrecht als een rechtmatige ingreep van overheidswege. Bijzonder rechtmatig blijkbaar, want hij ontvouwde zijn plannen, zegt hij, in 1986, en in 1991 is dat leenrecht er nog altijd niet. Hier had Dewael beleid kunnen voeren in plaats van subsidietaarten aan te snijden. Er kwam evenwel protest van de bibliotheeksector, die vreesde dat door de invoering van leesgeld het aantal uitleningen drastisch zou teruglopen. Dewael ‘weigert dat te geloven’, zegt ‘zelden zoveel kortzichtigheid te hebben ervaren’, maar doet, nota bene als verantwoordelijke voor de bibliotheeksector, toch maar niets.

Over de samenwerking met Nederland is Dewael openhartig: ‘De Nederlandse Taalunie heeft het Vlaamse en Nederlandse cultuurbeleid nauwelijks dichterbij gebracht... De eigenlijke discrepanties liggen op politiek vlak. Het Ministerie van WVC in Nederland wil geen integratie’. Het voorbeeld dat Dewael daar direct op laat volgen, had hij zich beter kunnen besparen, want het zegt meer over Dewaels onvermogen dan over Nederlandse onwilligheid. Dewael beschuldigt WVC ervan dat, als Vlaanderen zijn leenrechtregeling, waaraan Dewael zoals gezegd al sinds zegge en schrijve 1986 zit te timmeren, op de Nederlandse wil enten, Nederland ‘dan snel een bocht van 180 graden maakt’ door zijn leenrechtregeling bij justitie onder te

[p. 150]

brengen. Je moet het maar durven verzinnen. Zelfs met niets te doen, kun je nog altijd de zwarte piet doorgeven. Als Nederland er nu aan denkt zijn leenrechtregeling bij Justitie onder te brengen, dan doet het dit niet om Vlaanderen te ontlopen, maar omdat de bestaande regeling in strijd is met EG-bepalingen en daardoor op termijn niet langer houdbaar meer is. WVC mag dan inderdaad - daar heeft Dewael geen ongelijk in - al niet staan te trappelen om samenwerking, Dewael heeft de Taalunie-kar ook nauwelijks getrokken. Hij is gewoon op die kar gaan zitten en heeft het trekken een voorrecht van de Nederlanders gevonden, die het natuurlijk ook niet hebben gedaan. In verband met de Taalunie treft niet alleen Nederland schuld maar ook Vlaanderen, en dus Dewael evenzeer. Dewael is wat betreft de samenwerking met Nederland eigenlijk alleen geïnteresseerd in een bilaterale tête-à-tête met zijn Nederlandse collega van cultuur buiten het Taalunieverdrag om. Dat is de beste manier om de handen vrij te houden en om de eigen verdiensten te optimaliseren, als er al eens iets tot stand komt.

Dewael heeft met de invoering van commerciële televisie het medialandschap herschikt. Essentieel was daarbij o.m. Vlaanderen concurrentieel te maken in Europa zowel programmatorisch als technisch, de Vlaamse eigenheid prioritair te stellen en de pluriformiteit van de pers te beschermen. Met de komst van de VTM staan we programmatorisch absoluut nergens. Van Vlaamse eigenheid is op de VTM weinig te merken, tenzij kwisjes en spelletjes die eigenheid moeten onderstrepen dat Vlaanderen een land van brood en spelen, kortom een gezellige bende is. Dewael vindt, en dat is het ergste, dat door minstens 51 procent van de VTM-aandelen verplicht toe te wijzen aan de schrijvende pers, de pluriformiteit van de pers gewaarborgd is. Het tegendeel is waar, de pers moet door de komst van VTM hard bloeden. Door de televisiereclame loopt de pers 2 miljard reclameïnkomsten per jaar mis. De VTM heeft sinds haar ontstaan in 1990 990 miljoen uitgekeerd aan de aandeelhouders. Een doekje voor het bloeden, voor wie tenminste kan rekenen. Het gaat met kranten en weekbladen sinds de komst van de VTM zelfs zo slecht, dat de Vlaamse minister van Economie al een half miljard frank steun in het vooruitzicht heeft gesteld om van een van Dewaels doelstellingen, de bescherming van de pluriformiteit van de pers, nog te redden wat er te redden valt. Nu er commerciële televisie is, wil Dewael ook nog commerciële radio. De beperking van het zendbereik van de lokale radio tot 8 kilometer vindt Dewael een ‘een storende vrijheidsbeperking’. Dewael is voor landelijke vrije radio. Dat kan Radio Contact door ketenvorming zijn rijk vestigen. Dan hebben de liberalen hun eigen medium, want de sterke man van Radio Contact, Freddy Neyts, is in de liberale partij geen onbekende. Storende vrijheidsbeperking? Vergeet het maar, het heeft alles met liberaal partijpolitiek voordeel te maken en natuurlijk ook met commercie, dat in het eufemistische taalgebruik van Dewael particulier initiatief heet.

Dewael is voor opname van een cultuurparagraaf in het Europese verdrag om de culturele pluriformiteit te garanderen en de kleinere culturen, zoals de Nederlandse, te beschermen, maar je komt er zelfs in een boek van 182 bladzijden niet achter wat hij concreet in die paragraaf wil hebben. Gebrek aan concrete ideeën? Zo heel somber ziet Dewael trouwens de toekomst niet tegemoet, want Vlaanderen heeft een groots verleden en weet wat vechten voor de eigen culturele identiteit is. Hij vergeet daarbij wel dat de Vlaamse emancipatiestrijd een slecht voorbeeld is. Dat was een strijd voor decentralisering, terwijl de Europese integratie een beweging is die de andere kant opgaat: naar centralisering toe. Dat werkt wel even anders. Dat Vlaanderen in het verleden momenten van grote culturele bloei heeft gekend en op de Europese cultuur zijn stempel heeft gedrukt, is waar, maar in de discussie van vandaag over de dreiging van een eengemaakt Europa voor de kleinere culturen is dat van heel weinig waarde. De wereld is vandaag, anders dan in het verre verleden waar Dewael Vlaamse adelbrieven zoekt, een groot dorp, of, om het met Marshal MacLuhan te zeggen, a global village, waarin de macht van het getal de toon aangeeft. Met twintig miljoen Nederlandssprekenden moeten we ons niet al te veel illusies maken. Waartoe het allemaal kan leiden, werd recentelijk - na het verschijnen van het boek - duidelijk, toen het Europese hof van Justitie besliste dat vermeldingen op voedingsprodukten niet in de landstaal hoeven. Als dat geen aantasting van onze culturele identiteit is! Dewael heb ik daar niet op horen reageren. Komen aanwaaien met Vlaanderens roem in een ver verleden, staat natuurlijk beter. Het geeft ook blijk van eruditie.

Ronduit ergerlijk is het sfeertje dat het boek ademt. Dat is er een van oude - jongens - krentenbrood. Vriendjes worden over de bol geaaid, met tegenstanders wordt, meestal heel onrechtvaardig, zwierig de vloer aangeveegd. Vrijuit praten, noemt Dewael dat. De CVP en ook de SP maken altijd bochten, alleen de liberalen staan recht in de schoenen. Het boek staat stijf van de boutades, er worden volop open deuren ingetrapt, het bevat van die modieuze wijsheden en kritische reflecties die gebrek aan diepgang moeten verbergen. Dewael denkt heel veel, je zegt het maar en hij heeft er zo zijn mening over. Meningen tovert hij uit zijn hoge hoed als een circusgoochelaar konijnen. Maar de met visie onderbouwde gedachten liggen als paaseieren spaarzaam in de tekst verstopt.

Werner Duthoy

patrick dewael, De warme hand. Cultuur maakt het verschil, Uitgeverij Kritak, Leuven, 1991, 182 p.