Ons Erfdeel. Jaargang 35

Ondergronds bovengronds

Ondergronds bovengronds, het nieuwe boek van Ivo Michiels, vormt de kern van zijn tiendelige Journal brut. Na het begin, de geboorte, de vrouw, de creativiteit, de vader, de zoon, de relaties, het land, de oorsprong en de oermaterie is in boek vijf het thema van de weg aan de beurt.

De structuur van het boek beantwoordt aan de plaats van Ondergronds bovengronds in de tiendelige cyclus Journal brut: in twee maal vier hoofdstukken beschrijft Michiels twee keer - één keer voorwaarts en één keer achterwaarts - het tiendelige (1 + 2 + 3 + 4 = 10) traject van zijn Journal, dat zal eindigen met Het einde open, het boek dat zijn oeuvre waarschijnlijk definitief ‘tot bestaan niet tot staan’ moet brengen.

Boek vijf werd oorspronkelijk aangekondigd als: ‘Itinerarium of de weg een mysterie’. Michiels koos echter uiteindelijk niet voor de titel die zijn eerste voorkeur had; ook niet voor ‘Mag ik spreken?’, of ‘Het verend onvermogen’, maar voor Ondergronds bovengronds. En terecht! Het is werkelijk een titel die duidelijk maakt dat het gaat om de weg die door de polen bepaald wordt: ‘(niet) de afgelegde, (niet) de nog af te leggen, (niet) de uitgestippelde, (niet) de gedroomde (niet) de gezegende (niet) de vervloekte, (niet) de bevrijdende (niet) de bindende, (niet) die hoger op (niet) die lager af, (niet) die over zee of land, over ijs, met andere woorden (niet) de bekende (niet) de onbekende’ wegen. Michiels schrijft in Ondergronds bovengronds over het (eenzame) verkennen, het leggen van sporen, het herhalen en het verbeteren, het schrijven en het lezen, het spreken en het luisteren, het corpus en de tekst, de taal en de woorden, de stad en de stem, de dood en het leven, het aardse en het goddelijke, het ‘gaandeweg’ ontdekken dat in het woord, de stem, zoals in al zijn boeken begin en einde samenkomen.

Ondergronds bovengronds is de deksteen van de waterput waarop Hermine eertijds danste en van waaruit de stralen, de verhalen (‘een doorsnee van wat ons te wachten staat’), zoals in 1983 in De vrouwen van de aartsengel aangekondigd, als uit een zonnecentrum wegschieten. Het is een lied in proza. Fragmenten uit de vier coupletten - eerder verschenen in een bibliofiele uitgave bij prenten van Lismonde - fungeren als de motto's van de eerste vier hoofdstukken, die zelf weer de motto's leveren voor de volgende vier hoofdstukken. Opgenomen is ook een essay uit de jaren zestig over de toekomst van de roman. Michiels citeert zich in deze roman dus voortdurend zelf. Dit verleent het geheel een spiraalvormig en toch verruimend karakter. In zijn itinerarium, dat zowel reisboek alsook gebed is, wijst Michiels

[p. 116]

Ivo Michiels (^o1923).

geen weg, maar (her)ontdekt hij zijn eigen weg en laat hij de lezer een weg, zijn weg, (her)ontdekken.

Anders dan in de vorige delen van zijn Journal noemt Michiels in zijn laatste roman de dingen bewust bij hun naam. Niet dat Ondergronds bovengronds minder poëtisch is. Integendeel, het boek zit vol lyrische passages en prachtige beelden, maar het is minder speels dan b.v. De vrouwen van de aartsengel of Prima Materia. Michiels wil er deze keer blijkbaar zeker van zijn dat de lezer lezend bij hem blijft, zijn schrijven luisterend volgt. Tegelijkertijd kan hij - dit maakt het geheel zeer overtuigend - op die manier ook zijn twijfels en zijn zorgen verwoorden over zijn relatie met zijn lezers, met zijn critici en met hen die hij recht zou moeten doen (‘wie doof is voor de muziek doet er goed aan zich bescheiden uit te laten over de muziek, a fortiori die van anderen’). De mensen die Michiels in het verleden ten onrechte vrijblijvendheid verweten hebben, zullen het deze keer moeilijk hebben. Ondergronds bovengronds staat dichter dan ooit bij de actualiteit. In het bijzonder in zijn lange tekst over Gloria, de verpersoonlijking van Sarah als symbool van het onophoudelijke begin, verbindt Michiels op meesterlijke wijze fictie en harde realiteit, door de gebeurtenissen in New York te koppelen aan de bloedige onderdrukking van de toekomst op het Tien An Men - Plein, het plein van de hemelse vrede, (alweer een cirkel) en de val van de Berlijnse muur.

De ‘levenspil’ van Michiels bestaat uit zeven boeken. Prima Materia en Ondergronds bovengronds zijn de eerste twee. Er volgen er dus nog vijf. A.h.w. als voorbereiding daarop, sluit Michiels zijn boek af met een prachtige hommage aan Samuel Beckett. Het is een performance in de dubbele betekenis van het woord: niet alleen een show maar ook het zoveelste bewijs van de grenzeloze mogelijkheden die het menselijke vermogen om met taal om te gaan in het algemeen, en in het bijzonder bij Michiels, in zich bergt. Het is het sluitstuk op de uitnodiging van Michiels om zijn ‘Complice’ te worden, net als de studenten in China en de mensen in het Oostblok de agorafobie, de pleinvrees, te overwinnen, en samen met hem te timmeren aan de droom van de eindeloze aanvang, van ‘'t Onmetelijke Rijk van Morgen’.

Herbert van Uffelen

ivo michiels, Ondergronds, bovengronds. Journal brut, Boek vijf, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991, 267 p.