Ons Erfdeel. Jaargang 34

Formol en scalpel

De derde roman van Patricia de Martelaere (^o1957), Littekens, begint met een aantal scènes die aan het einde spiegelend terugkomen. Eva, tweedejaars geneeskunde, zit op de trein tegen de richting in, zodat het lijkt alsof ze nooit ergens heen gaat, altijd alleen maar terugkeert. Dit keer gaat ze maar weer eens naar huis, na haar zoveelste ruzie met Vincent. Eva vecht tegen tranen en braakneigingen, vooral bij de weemakende geuren van stof, nicotine en braaksel die opstijgen uit de groezelige, vaalbruine gordijntjes. Kijkend naar de koeien, de schoolkinderen, een vrouw die de was ophangt, denkt ze: ‘ze weten niet. Ze weten niet dat / waarom er moet geleefd worden’. Thuisgekomen voert ze geijkte rituelen uit: het met een tik tegen de houten slinger opgang brengen van de klok; het kijken naar de witte koekoek die op een veer naar buiten springt; het staren naar de gravure met de gevechtstanks; het omgaan met de knuffeldieren die ze tot haar achttiende in haar kamer was blijven verzamelen; het inwrijven van haar knieën met wat vaseline op de wijs- en middelvinger van haar rechterhand; de eenzaamheid in bed, ondanks Winnie de beer; het beven over het hele lichaam; het roepen van moeder, die naar haar kamer komt en met haar ruwe warme voeten de ijskoude voeten van haar dochter warmt. Aan het eind van de roman keert Eva, na Vincents zelfmoord, opnieuw naar huis terug. Dezelfde scènes, in een licht gevarieerde volgorde, vormen een spiegeling als metafoor voor de onveranderlijkheid van dingen en mensen. ‘Het was een filmscène die was opgenomen en regelmatig weer werd afgedraaid’. Ondanks verdriet en misselijkheid is de herhaling zelf het pijnlijkst wat ze ooit heeft gevoeld. Elke thuiskomst haalt oude littekens weer open. Zo vervult de zware petroleumgeur van de vaseline haar ‘met de gedachte aan school en de tegenzin tegen alles’. Opnieuw weet ze: ‘Ze zou er alles voor hebben gegeven om niet meer te hoeven gaan, om in bed te kunnen blijven liggen en te wachten tot het allemaal voorbij zou zijn’. Alleen een hevig doodsverlangen blijft over; haar kamer is een dodenhuisje waarin ze zelf de dode is. Of een verlangen naar een prenatale zuiverheid: als een foetus ligt ze, met opgetrokken benen en de armen om haar knieën geslagen, de beer tegen haar borst geklemd, of in de schoot van haar moeder.

Die dubbele beweging naar geboorte en dood wijst op een diepe afkeer van het volle leven. Op dat leven heeft men toch geen vat; men kan het alleen maar lijdzaam ondergaan of er - minder lijdzaam - een eind aan maken. Of men kan beschermende rituelen uitvoeren, zoals twee- of viermaal rond zijn as draaien, om met zijn lichaam een onaantastbare cirkel rond zijn ik te trekken. Maar verder is niets mogelijk: ‘Niemand verandert’. Als Eva vreest in verwachting te zijn - ze wil het leven in geen geval doorgeven - omschrijft ze het embryo als ‘een vraatzuchtig virus’, dat haar van binnenuit zou opslokken ‘tot ze het als een afvalstof uit haar eigen lichaam zou moeten persen’. Daarna zou de baby trachten haar van buitenuit op te eten. Eva haat baby's: ‘Ze aten, plasten, braakten en krijsten onophoudelijk en intussen ontwikkelden ze zich heimelijk volgens een ijzeren wet, een onwrikbare genetische code’. Eva vindt ook haar eigen geboorte vies en overbodig, ze vindt haar moeder vies, ze vindt haar vader, die alles erin heeft gestopt, vies, ze vindt zichzelf vies. Zo vindt haar lichaam in haar ogen geen genade, te dik, en met - als een lange ritssluiting - een gekarteld litteken over de buik. Haar lichaam reageert afwijzend op seksuele toenadering van mannen, ook van Vincent. Seks heeft te veel met leven en leven geven te maken, met beminnen ook, en buiten zichzelf treden. Seks tussen Eva en Vincent gaat zo: ‘Eva trok haar nachtjapon over haar hoofd, sjorde zijn pyjamabroek naar beneden en probeerde niet meer te denken. Ze dacht: Niet meer denken. Toen het achter de rug was, lagen ze zwijgend naast elkaar naar het plafond te kijken. Het leek of heel de avond een vergissing was geweest’. Seks ‘leek op eten of naar het toilet gaan, alleen was het nog viezer want je deed het met z'n tweeën en het kon binnen in een buik monsterachtige dingen doen gebeuren’. Alleen als Vincent weg is, krijgt hij opnieuw de volmaaktheid van de verloren geliefde. Uit het oog, in het hart. Leven slaat alleen maar littekens. Over haar echte litteken geeft Eva drie versies: uit een boom geritst; getracht harakiri te plegen; Vincent met een broodmes toen ze een avond niet wilde. Ook Vincent heeft een litteken. Over de rode lijn op zijn voorhoofd vertelt hij nu eens dat het van een autoongeval komt, dan weer dat hij zoals zijn echte vader wou verongelukken. Even later zegt hij dat zijn echte vader nog leeft maar dat zijn moeder hem nooit heeft willen zeggen wie het was. Het leven bestaat niet, tenzij uit verhalen, verzinsels, fictie. In de verschillende tekstsegmenten kijkt de lezer door de ogen van diverse personages mee, waardoor het volstrekte isolement van die personages nog duidelijker wordt. Vincent leeft in een zelfbedachte wereld, onbestaand werk in een reclamebureau; Eva wordt ‘als in een macabere goocheltruc’ onder zijn eigen ogen onzichtbaar. Eva doet nooit een feitelijke constatering, maar ‘begint zich iets in te beelden’, ‘stelt zich iets voor’. Het gevoel van ‘werkelijkheid’ heeft ze alleen in nare dromen.

Op het einde van een troosteloos

[p. 114]

Patricia de Martelaere (^o1957).

bestaan komt de dood niet zomaar als een verlossing. Volgens Eva hoort bij het lichaam geen geest. Het wordt een tijdlang door een afstandsschakelaar bediend. ‘Daarna waren het de geesten van de dood die het naar zich toe trokken, op een even walgelijke manier als de geesten van het leven dat hadden gedaan’. Alleen het pasgestorven lichaam, ‘koud en hard als marmer’, is mooi als een kunstwerk. Op het einde van de roman komt de dode Vincent bij Eva in bed, zo stelt ze zich voor, en dan begrijpt ze voor het eerst iets van de schoonheid. Als studente geneeskunde mag ze het lichaam van een dode man, eind veertig begin vijftig, met het scalpel bewerken in het kader van de lessen anatomie. Ze houdt van de formolgeur, ‘die ook je gedachten en gevoelens doortrok, die alles kiemvrij maakte, en voor altijd gezuiverd’. Eva vindt het lijk bijna aantrekkelijk, geen littekens, geen gevaar dat het geslacht ‘monsterachtige proporties’ aanneemt. Vooral de binnenkant, de blootgelegde pezen en spieren, is mooi, toegankelijk, verleidelijk. Tussen het stinkende bestaan en de rottende ontbinding was dit het enige volmaakte: ‘de koude bestendiging van het gezuiverde lichaam’. Formol en scalpel: middelen tot ‘wederopstanding’.

Ook eind veertig begin vijftig is Hugo Brenner, architect, een zeer zorgvuldig en haast maniakaal levend man. Eva wordt op hem verliefd, omdat hij als in een verre droom rondwandelt. Tot hij in een bed reëel wordt en daardoor zijn aantrekkingskracht verliest. In een van de scènes waarin de lezer in het bewustzijn van Brenner afdaalt, wordt op een opvallende manier de nadruk gelegd op een detail: de vingernagels van Eva. Die zijn kort en afgekloven, en ongelakt. Brenner heeft dat liever: ‘Hij had een afschuw van roodgelakte lange vingernagels, ze deden hem denken aan klauwen waar het bloed nog van afdroop’. Hier wordt gealludeerd op het ‘vampierhart’ van de vrouwelijke hoofdfiguur uit De Martelaeres vorige roman De schilder en zijn model (1989). Zij consumeerde de mannen zo snel mogelijk om de ontgoocheling nadien draaglijker te maken. Dat is bij Eva anders, omgekeerd haast. Op een van de laatste bladzijden van de roman ziet Eva op T.V. hoe bij de sprinkhanen het vrouwtje nog tijdens de paring het hoofd van het mannetje begint op te peuzelen. Het is alsof haar eigen hoofd wordt opgegeten. Ze heeft afstand gedaan van het levende lichaam met zijn malse uitstulpingen en zwellende delen. Ze verlangt naar onbeweeglijkheid, iets als marmer.

Hetzelfde verlangen naar koude onaantastbaarheid bezielde ook tante Henriëtte in Elias van Maurice Gilliams. Elias, ‘de speelbal van een gruwelijke en fanatieke voorbeschikking’, houdt daarom van haar: ‘Ongenaakbaar woont tante bij ons, met heimwee naar onmogelijk-mooie dingen vervuld’. Dingen zoals de wederopstanding van een gescalpeerd mannenlichaam op formol. Of een boek als Littekens.

Hugo Bousset

patricia de martelaere, Littekens, Meulenhoff /Amsterdam, Kritak / Leuven, 1990, 163 p.