Ons Erfdeel. Jaargang 33

De geestelijke potenties van het beeld, of de binnenkant van de beeldcultuur

Negatieve beschouwingen over de rol, de functies en de (kwalijke) gevolgen van de beeldmedia zijn, zo is bekend, bijzonder populair. Vulgariserende pessimistische geschriften zoals die van Jerry Mander (Four Arguments for the Elimination of Television), Marie Winn (TV Drogue?) en Neil Postman (Amusing Ourselves to Death) werden regelrechte bestsellers. Tweede- en derderangstijdschriften openen graag hun kolommen voor speculaties over de oppervlakkigheid van films en televisieprogramma's en de ‘narcotiserende’ gevolgen daarvan op de maatschappelijke orde.

Hoewel recentelijk ook vanuit academische kringen interventies werden gehouden over deze oneindig complexe materie blijft het ‘beeldcultuur’-debat beheerst door welig tierende vooroordelen, slogans (‘televisie als de grote vervlakker’) en niet-wetenschappelijk onderbouwde argumentatie. Het centrale thema in de hele discussie over de beeldcultuur lijkt ook steevast de vergelijking te zijn tussen de geestelijke en andere mogelijkheden van enerzijds het woord en de literaire ‘tekst’, en anderzijds het beeld en het audiovisuele ‘produkt’.

Dit thema vormt ook een centraal aandachtsveld in het laatste boek van filmsemioloog en - theoreticus Jan Marie Peters, die hiermee de heersende discussie over de beeldcultuur ‘in een andere richting wil sturen’ (Het Filmische Denken, of de Binnenkant van de Beeldcultuur, p. 10).

J.M. Peters wenst hiervoor echter niet de bestaande discussie met haar vooroordelen en veroordelingen van het beeld punt voor punt van antwoord te dienen of te analyseren, maar, anders dan in de meeste geschriften, eist hij in zijn benadering de specifieke aandacht op voor het beeld als zodanig.

Peters maakt daarom eerst een nuttige operationele indeling tussen de binnen- en buitenkant van de beeldcultuur. Terwijl de buitenkant betrekking heeft op het ‘kwantitatieve verbruik van de beeldmedia’, slaat de binnenkant op de ‘vorm van het audiovisuele beeld’, ‘de wijze waarop de inhoud in het beeld verschijnt’ en de ‘werking van het mediale beeld in onze geest’. Er dient volgens Peters m.a.w. een duidelijk onderscheid gemaakt te worden tussen de geestelijke, verbeeldende en (ruim) communicatieve potenties van het beeld, en de waarde van de uiteindelijk vervaardigde audiovisuele produkten. Een verwijzing naar de woordcultuur is hier nuttig. Niemand zal namelijk de

[p. 770]

waarde van het woord en de woordcultuur op zich in diskrediet brengen door te verwijzen naar de overvloedig aanwezige pulpliteratuur. Een dergelijke terechtwijzing vindt in verband met het beeld en de beeldcultuur echter wel plaats. Het corpus aan beeldprodukten, waaronder heel wat triviale tv-shows, sensatiebeluste films, e.d. (de buitenkant), wordt veelal aangewend ten bewijze van de geestelijke impotenties van het beeld (de binnenkant). Bij de verdere exploratie van de binnenkant van de beeldcultuur beweegt J.M. Peters zich grotendeels op bekend terrein. Wie iets of wat vertrouwd is met het werk van de auteur, herkent namelijk snel verschillende domeinen die hij reeds in zijn voorgaande geschriften behandelde. We verwijzen hier enkel naar de exposés over de persuasieve kracht van het beeld, de semiologie van de beeldcommunicatie, de verhouding tussen het audiovisuele en het literaire vertellen, de rol van de montage in de filmvertelling...

Dit doet echter niets af aan de waarde van deze monografie, die, wat de behandeling van de materie betreft, gekenmerkt wordt door een dubbele spanning: enerzijds beschikken de verschillende hoofdstukken over een grote mate van autonomie (ze behandelen stuk voor stuk een duidelijk afgebakend terrein en kunnen zo afzonderlijk worden gelezen), terwijl ze anderzijds een grote interne samenhang kennen. Zo omvat dit werk over het mediale verbeelden niet enkel de problematiek van het quasi-realisme en de betrouwbaarheid van het audiovisuele beeld, of de persuasieve en emotieve kracht van het beeld. Ook allerlei cognitief-pyschologische aspecten, zoals de rol van het materiële beeld in het mentale leven, komen aan de orde. Tegen het einde wordt ingegaan op de vergelijking tussen de literaire en de filmische verteltechniek, alsook, zeer specifiek, op de verschillen tussen het woord en het beeld.

In zijn besluit stelt Peters dat de hele controverse rond ‘woord versus beeld’ vermeden dient te worden door het beeld niet als concurrent van het woord te laten fungeren, maar wel als een anderssoortige vorm van denken, voelen en verbeelden.

Voor de lezer die Peters' vroegere werken kent, kan het opnieuw opnemen van bepaalde vertrouwde domeinen uiterst boeiend zijn. Dit leidt in sommige gevallen tot het herformuleren van de gestelde problematiek. Bovendien stelt dit boek de lezer duidelijk in staat om zicht te krijgen op de verschillende invalshoeken van het geïntegreerde systeem van Peters. Dit lijkt, mede door de verwerking van recente filmtheoretische en andere literatuur, steeds in beweging.

Of deze interventie over het ‘filmische denken’ uiteindelijk ook enige invloed zal hebben op de critici van de beeldcultuur, is twijfelachtig. Terwijl heel wat vooroordelen over de potenties van het beeld duidelijk en uiterst genuanceerd worden ontkracht, blijft nog steeds het probleem van de buitenkant. Erger, een grote lacune in heel de discussie lijkt nog steeds de vraag in welke mate de geaardheid van het beeld niet heeft bijgedragen tot de praktijk van de beeldcultuur. Of, zo we Peters' terminologie wensen te gebruiken: hoe groot is de samenhang tussen de binnen- en de buitenkant van de beeldcultuur?

Daniël Biltereyst

peters (jan marie), Het Filmische Denken. Of de Binnenkant van de Beeldcultuur, Acco, Leuven, Amersfoort, 1989, 235 p.