Ons Erfdeel. Jaargang 33

Een postmoderne streekroman van Jan Siebelink

De laatste jaren beginnen steeds meer mensen te vrezen dat de leescultuur spoedig tot het verleden behoort. In 1989 bijvoorbeeld publiceerden zowel Jaap Goedegebuure als Marcel Janssens een essay waarin zij die vrees uitten en de tv als de schuldige aanwijzen. Maar het gevaar - voor zover men deze term wil hanteren - van de tv schuilt niet alleen maar in de tijd die het nieuwe medium opslokt ten koste van het lezen. Het gevaar schuilt vooral in de manier waarop de tv invloed uitoefent op andere media. Ook de literaire cultuur kan zich daaraan niet onttrekken. Eén van de exponenten van de tv-invloed is de grotere belangstelling voor de mens achter de schrijver. ‘Die is toch veel interessanter dan zo'n dik en moeilijk geschreven boek.’

Een voorbeeld hiervan zag ik in een Nederlandse kwaliteitskrant, het NRC/Handelsblad. Op 23 maart 1990 werd daar door P.M. Reinders een niet al te lange bespreking aan de nieuwe roman van Jan Siebelink, Aan de overkant van de rivier, gewijd. Niets aan de hand, een intelligente, degelijke recensie.

Een week later echter heeft hetzelfde dagblad een paginagroot interview met dezelfde auteur over hetzelfde boek. En wat voor een interview. Onthult wordt dat Aan de overkant van de rivier niets minder dan een autobiografische roman is! Alles is echt gebeurd: de vader van Siebelink werd werkelijk lid van een enge protestantse sekte en liet inderdaad zijn tuindersbedrijf verkommeren. Zoon Jan hield echt met zijn sterke moeder het bedrijfje draaiende. De vader stierf omringd door heuse sekteleden, niet door vrouw en zoon want die hadden zich niet bekeerd. De zoon worstelde ook in de realiteit jarenlang met het geloof en is nog dagelijks met de dood bezig. Als een echte calvinist werkt hij nu 20 uur per dag en hoopt hij een beetje dat hij niet zal sterven, maar dat God hem als

[p. 740]

Jan Siebelink (^o1938).

Henoch zal opnemen in het hiernamaals waar zijn boeken keurig op een plankje voor hem klaarliggen.

Het is een flauw interview. Journalist en schrijver weten beide dat vanuit de orthodoxe protestantse optiek elk van Siebelinks veertien boeken al voldoende is om hem eeuwig in de hel te doen branden. Iedereen die de schrijver een beetje heeft gevolgd weet bovendien dat de verhalen over het calvinistische produktietempo schromelijk overdreven zijn. Veel hinderlijker is dat in dit interview heel het verfijnde netwerk van de roman wordt gereduceerd tot een serie autobiografische anekdotes, aangevuld met opinies en grappen.

Je vraagt je af waarom iemand zo'n dik, moeilijk boek nog zal lezen, als je de krenten al zijn geserveerd, en nog al liefst door de schrijver zelve? Mijn bezwaren tegen dit interview zijn niet van morele aard, maar van literaire. Weliswaar blijken leven en werk vergelijkbare ingrediënten te bevatten, de wereld van Aan de overkant van de rivier is een volledig andere wereld dan die van de schrijver Siebelink en zijn familie.

In het boek is het verhaal over de godsdienstwaanzinnige vader en de sterke moeder en de brave zoon maar een deel van de geschiedenis. De nieuwe roman is namelijk een familiekroniek die een kleine honderd jaar omvat.

Middelpunt van het verhaal is dan ook niet de brave (klein)zoon, maar de moeder, Hanna. Haar kinderjaren brengt ze door in een afgelegen gehucht op de boerderij van haar ouders, ze dient een tijdje als kindermeisje in de villa van haar rijke oom en tante tot ze na een onprettige gebeurtenis weggaat en vervolgens met haar jeugdvriend Simon trouwt. Het energieke paar koopt het veerhuis bij het kasteel aan de overkant van de rivier met de bijbehorende theetuin. Simon zet klanten over en Hanna bedient in de tuin en iedereen is gelukkig. Even althans.

Dat veerhuis is het lokale centrum van het boek, maar al spoedig is het niet meer het toneel van echtelijk geluk. Simon raakt betrokken bij een merkwaardige protestantse sekte. Griezelige mannen in donkere pakken, als de Zwarte Zwadderneel uit het Bommel-verhaal van Marten Toonder. Maar in tegenstelling tot Toonder laat Siebelink de mannen steeds weer opnieuw komen. Simon vervreemdt van Hanna en hun twee zoons, Peter en Erik, laat zijn nering versloffen en verspilt zijn geld aan religieuze trash.

Na de dood van Simon wordt Peter een brave wetenschapper annex huisvader. Hij steunt zijn moeder in de strijd tegen het naburige recreatieterrein. Vergeefs. De jongste zoon, Erik die eerst niet wilde deugen, blijft in het veerhuis wonen en ontwikkelt een bijzondere modus vivendi met zijn moeder Hanna. Wanneer Peter en zijn vrouw bij een auto-ongeluk overlijden, komt hun dochtertje Marije in het veerhuis wonen. Met de inmiddels volwassen geworden kleindochter eindigt het boek.

Zoals ik het verhaal heb samengevat, lijkt Aan de overkant van de rivier een soort streekroman en dat is het niet. Al zag het daar in het begin wel naar uit. De manier waarop de vader van Hanna zijn intrede doet in de streek, hoe hij de jaarlijkse schietwedstrijd en het mooiste meisje van het dorp wint, het is bijna zo zoet als een bruidstaart.

Maar vanaf dat moment worden de typische conventies van de streekroman door Siebelink genegeerd. Aan de overkant van de rivier is namelijk een roman met weinig couleur locale of dialect en de plaatselijke figuren zijn verre van folkloristisch.

Dialect gebruikt Siebelink alleen in het begin, als een schoolmeester de kleine Hanna en de andere dorpskinderen beschaafd wil leren spreken. Het enige dialectwoord dat verder nog voorkomt, is ‘de judde’. Deze joodse marskramer is degene die de boeren nieuwtjes vertelt. Tot 1942, als hij in het oosten om het leven komt.

[p. 741]

De protestantse sekte tot welke Simon toetreedt, is te a-typisch voor een streekroman en aan het duistere jargon dat de zwarte broeders bezigen, wordt veel meer ruimte besteed dan in dit genre gebruikelijk. Dat zwarte jargon is trouwens uiterst intrigerend in zijn obscuriteit: ‘In de dadelijkheid,’ zei Eenoog. ‘In de daadheid,’ antwoordde nummer twee. ‘In de hebbelijke heiligheid,’ zei nummer drie.’ Bijzonder fraai is een fragment waarin Hanna zich flarden van zo'n preek herinnert en de verteller dit afwisselt met de bevelen van een badmeester die haar kinderen leert zwemmen: ‘...het moment der wedergeboorte. God schenkt die eerste genade in het uurtje der minne...’ ‘Buik omhoog! Hoofd achterover! Buik omhoog! Hoofd achterover!’

De lezer van de streekroman had trouwens al eerder afgehaakt. Voor hem zijn de passages waarin Hanna dagdroomt - over haar oom Wijnand bijvoorbeeld - veel te onduidelijk als zodanig van de rest van het boek onderscheiden en de uitgebreide en vaak schitterende natuurbeschrijvingen vertragen het tempo tezeer voor degene die wil weten ‘hoe het afloopt’. Deze keer heeft Siebelink nu eens niet alleen de warme zomer, die in zijn vorige boeken zo'n grote rol speelde, maar ook de andere seizoenen aandacht geschonken.

Aan het slot blijkt wie het verhaal vertelt, door wie Hanna telkens wordt toegesproken. Geen engelbewaarder in een protestantse roman, maar de kleindochter Marije. Het minst in het verwachtingspatroon van de lezer past de bekentenis van Marije: Erik is niet alleen haar oom, maar ook haar vader. Had de lezer dit misschien verwacht. Erik was bovendien haar minnaar en is de vader van het kind dat ze verwacht. Het meisje heeft nergens spijt van, ze vindt de oorsprong van haar kind van ‘een schoonheid die niet van deze wereld is, noch van die andere, aan gene zijde, maar van een wereld die niet meer bestaat. Die van vóór de zondeval.’ Dit gebrek aan schuldgevoelens behoort evenmin tot de conventies van de streekroman. Ook niet tot andere conventies, overigens. Marijes bekentenis werpt bovendien een heel ander licht op de voorgeschiedenis. Het is vrijwel zeker dat Hanna een verhouding met haar charmante oom heeft gehad. Allerlei kleine gebeurtenissen en een aantal dromen van Hanna krijgen hierdoor opeens een functie. Ook andere kleine verhaalgegevens dan die over Hanna en haar oom wijzen vooruit naar latere, wat meer cruciale momenten in het boek. De vriendelijke godsdienstwaanzin van de rijke tante wijst vooruit naar die van Hanna's latere echtgenoot. De neergang van de houthandel van de oom, naar die van het veerhuis, waar een brug het veer overbodig maakt. Die details benadrukken ook een bijna naturalistische visie: de ene generatie zet zich voort in de volgende.

Een boeiende roman, zij het geen perfecte, want er zijn wel een paar kanttekeningen te maken bij Siebelinks aanpak. De verschillende gebeurtenissen worden niet allemaal even uitgebalanceerd verteld en Siebelink haalt wel erg veel dingen naar boven in het laatste deel. Overigens zit er in het begin van het verhaal een hinderlijke slordigheidsfout. De predikende eenoog en de vader van Hanna komen per tram naar het veer, zo wordt verteld. Een paar regels verder blijkt dat de bus te zijn geweest. Merkwaardig dat een redactie en auteur zoiets over het hoofd zien. Dat heeft weinig met een calvinistisch werktempo te maken.

Ik kan niet beoordelen of degene die via Aan de overkant van de rivier voor het eerst met Siebelink kennismaakt, het boek even boeiend vindt als ik. Een deel van de charme ontleent de roman namelijk aan thema's uit vroegere romans en verhalen. Het illegale gebouw dat toch blijft staan en de driehoeksverhouding tussen twee broers en de verloofde van de oudste vinden we ook in De herfst zal schitterend zijn. Vooral de androgyne trekjes van de broer die niet wil deugen herinneren aan dit boek, de driehoeksverhouding heeft Siebelink zelfs nog eens uitgewerkt tot de novelle Met afgewend hoofd. De godsdienst die een plattelandsgezin verdeelt, kennen we uit de verhalen, bijvoorbeeld ‘Witte chrysanten’.

Paradoxaal genoeg is Siebelinks nieuwe roman ook aantrekkelijk omdat een aantal vaste thema's er nu eens niet in voorkomen. Deze keer gelukkig geen middelbare scholen met in dit milieu passende relatieperikelen als in Een lust voor het oog, Ereprijs of Schaduwen in de middag. Laatstgenoemde roman was een soort herhalingsoefening, ook voor de lezer, van Siebelinks vorige ‘schoolboeken’. Dit compendium is ook het laatste boek voor Aan de overkant van de rivier waardoor deze nieuwe roman extra verfrissend aandoet.

August Hans den Boef

jan siebelink, Aan de overkant van de rivier, Meulenhoff, Amsterdam, 1990, 361 p.