Ons Erfdeel. Jaargang 33

De Nieuwe Stijl forever

‘Indien wij te zijner tijd in het museum zullen belanden, dan streven wij er naar, te prijken in vitrines, door ons zelf ontworpen, met opschriften door ons zelf opgesteld voor dit doel, vermeld in een catalogus van onze eigen hand - zodat wij als suppoosten geen hartzeer behoeven te hebben.’ Onder andere dit schreef in augustus 1955 de redactie van het Rotterdamse literaire tijdschrift Proefschrift in haar eerste nummer. Proefschrift hield het precies één jaargang vol, en het was de debuutplek van twee toen pas 20-jarige Rotterdamse dichters: Cornelis Bastiaan Vaandrager en Hans Sleutelaar. Na de opheffing van dit blad traden deze beiden toe tot de redactie van het Vlaamse tijdschrift Gard Sivik, dat ze in betrekkelijk korte tijd geheel naar hun Nederlandse hand wisten te zetten: toen in de winter van 1963-'64 het laatste Gard Sivik-nummer verscheen, waren op René Gysen na alle Vlamingen uit de redactie verdwenen, en vormden Sleutelaar en Vaandrager met Armando en Hans Verhagen de harde, urbane kern van dit ‘tijdschrift voor nieuwe lezers’. Met beeldend kunstenaar Henk Peeters op de plaats van Gysen en met Cherry Duyns als assistent van de redactie propageerden de vier vervolgens de Nieuwe of Totale Poëzie in het tijdschrift-in-boekvorm De Nieuwe Stijl, dat na de verschijning van ‘deel 1’ en ‘deel 2’ in 1965 en '66 ophield te bestaan. Totdat, maart 1990, de nieuwe stijl 1959-1966 verscheen.

Standaardwerk

In dit door de uitgever als ‘standaardwerk’ aangeprezen boek, maakt met name samensteller Hans Sleutelaar het woordje waar, dat hij indertijd als Proefschrift - redacteur in het hierboven geciteerde ‘credo’ meesprak. Sleutelaar heeft er zijn Museum De Nieuwe Stijl van gemaakt, dat wil zeggen: hij heeft zelf de geschiedenis geschreven van de beweging waarvan hij de spil vormde en waarvan hij datgene wat de leden ervan bezielde en verbond, ooit samenvatte in dat ene, befaamd geworden monostichon: ‘Wollt ihr die totale Poesie?’.

Voor de onderneming die hij thans op touw heeft gezet, heeft hij gebruik gemaakt van de diensten van een keur van medewerkers. Een van hen, Anton Korteweg (directeur van het Nederlands Letterkundig Museum) werd door Sleutelaar (die door zijn mede-Nieuwe-Stijlers wel liefkozend ‘Directeur’-met-een-hoofdletter werd genoemd) bereid gevonden tot het schrijven van een ‘woord vooraf’: ‘De Nieuwe Stijl 1959-1966 brengt (-) de avant-garde in kaart die in de eerste helft van de jaren

[p. 738]

De redactie van het tijdschrift ‘Gard Sivik’: Hans Sleutelaar (^o1935), C.B. Vaandrager (^o1935), Armando (^o1929) en Hans Verhagen (^o1939).

zestig vernieuwing bracht in de beeldende kunst en de literatuur. De kunstenaars van Nul en hun buitenlandse geestverwanten werkten hierin nauw samen met de schrijvers van de nieuwe of totale poëzie. Hun manifesten, credo's, gedichtencycli en ander oorspronkelijk materiaal beslaan ongeveer de helft van dit boek. Achtergronden, wordingsgeschiedenis, gedachtengoed en invloed van “De Nieuwe Stijl” worden beschreven in de bijdragen van Cor Blok, Han Foppe, Hans Sleutelaar, Freddy de Vree en Dirk van Weelden. Over de onofficiële geschiedenis van deze kunststroming schrijven Peter Bulthuis, Cherry Duyns en Betty van Garrel. Daarnaast bevat het boek de weergave van een reeks gesprekken die Martin Bril voerde met de schrijvers Armando, Sleutelaar, Verhagen en Vaandrager, en die Diana Stigter en Pietje Tegenbosch voerden met de beeldende kunstenaars Armando, Henderikse, Peeters en Schoonhoven. Een tijdtafel, bronnenopgave, bibliografie en register besluiten de uitgave.’

De beschouwende stukken zijn zonder uitzondering zo verhelderend als De Nieuwe Stijl zelf was, de interviews met de honderduit pratende Nieuwe Stijlers en ‘Nullo's’ geven het geheel iets prettigrelativerends; zo mag de lezer bijvoorbeeld bij de door Bril gevoerde vraaggesprekken geamuseerd toezien hoe de vier dichters elkaar hun plaats binnen de beweging wijzen: ‘Het zijn gedoemde dichters gebleken,’ merkt Sleutelaar vol waardering aangaande Vaandrager en Verhagen op. ‘Het kwam allemaal bij Armando vandaan, die was programmatisch,’ weet Verhagen dan weer. ‘Maar,’ aldus Sleutelaar, ‘hij werd weer gesteund in wat-ie dacht en wou doordat er gelijkgezinden waren,’ en - zo valt Vaandrager hem bij -; ‘Natuurlijk, hij was dankbaar voor Sleutelaar.’

Tot een hoogtepunt komt het boek in de beschouwing van Dirk van Weelden, die onder de titel ‘de nieuwe stijl forever’ beschrijft hoe ‘de nieuwe stijl’ tot op de huidige dag - bijvoorbeeld in het werk van Bril en van hemzelf - doorwerkt, en ook altijd zal blijven doorwerken: ‘Het decor waarin het zich allemaal afspeelt is gedateerd, maar als Nederlandse Literaire Legende blijft Gard Sivik/DNS van onschatbare waarde voor toekomstige generaties schrijvers. Net zoals ze voor mij en mijn vrienden een schokbehandeling was, een kuur.’

Vooral Van Weeldens bijdrage maakt de nieuwe stijl 1959-1966 tot niets anders dan De Nieuwe Stijl deel 3, tot een museum dat, een kwart eeuw na dato, nog altijd naar alle kanten (en dan vooral naar de toekomst) open staat.

Geschiedenis

In het bijzonder in dat laatste opzicht verschilt Sleutelaars standaardwerk van Alles was mooi, een door Janneke Wesseling geschreven ‘geschiedenis van de Nul-beweging’.

Wesseling werd ooit gediplomeerd kunsthistorica door de doctoraalscriptie getiteld Nul te schrijven, welk werk ze in dit boek nog eens dunnetjes heeft overgedaan. Als de betrekkelijke buitenstaander die ze is, heeft ze helemaal in haar eentje een ‘museum’

[p. 739]

meer materiaal aangaande Nul en de (aan Nul geliëerde) Nieuwe Stijl ingericht. De inventarisatie die ze heeft gepleegd, ziet er verzorgd uit - veel fraai beeldmateriaal, notenapparaat, overzicht van tentoonstellingen van de Nulgroep, lijst van literatuur rond Nul, alles even keurig -, het geheel getuigt van diepgaande, intensieve studie en goede gesprekken met de betrokken kunstenaars, maar de overheersende indruk die haar boek achterlaat, is toch wel dat Wesseling al dat voorwerk en al die ‘nazorg’ vooral heeft aangewend om de Nul-beweging voor eens en voor al op een wetenschappelijk en museaal verantwoorde wijze vast te leggen en te conserveren. Ze beschrijft hoe Nul zijn wortels vond in de Nederlandse Informele Groep, hoe de beweging zich verhield tot verwante groeperingen (Zero, Nouveau Réalisme) en tot de traditie (Dada, Constructivisme). De ontwikkeling binnen de groep van vier, de reacties op hun werk, de relatie tot de tijdschriften Barbarber, Gard Sivik en De Nieuwe Stijl, al die aspecten worden belicht en van al die aspecten wordt benadrukt dat ze voorgoed voorbij zijn. De in de verleden tijd gestelde titel van het boek zet de toon voor een terugblikkende benadering die tot het einde ervan goed wordt volgehouden: ‘Nul had zichzelf als groep overleefd.(-). De posities waren nu duidelijk bepaald. De Cobra-schilderkunst was voortgekomen uit een preoccupatie van de kunstenaar met zijn diepste zieleroerselen. Nul daarentegen hield zich bezig met het onmiddellijk waarneembare, met de buitenkant van de dingen.’

Op die manier reduceert Wesseling de (kunst)geschiedenis tot een reeks van elkaar opvolgende paleisrevoluties en haar eigen boek tot een nuttige, erg nuchtere aanvulling op het veel spiritueler de nieuwe stijl 1959-1966. Bepaald inspirerend wordt daarin, weer bij monde van Hans Sleutelaar, de ideologische aanpak van ‘de nieuwe stijl’ samengevat (‘Van ons kon je voor een drama in de snackbar de hele Shakespeare kado krijgen’), bepaald strijdbaar wordt erin vastgesteld dat de nieuwe stijl altijd zal voortbestaan, zolang er schrijvers zullen zijn die met hun werk een soort eeuwigdurende progressiviteit nastreven: ‘De poëzie van De Nieuwe Stijl is die van de kunstmatige buitenstaander ondergedoken in de banaliteit. Hij staat niet alleen buiten de gebruikelijke opvattingen over poëzie, maar ook buiten het alledaagse bewustzijn, waar geen poëtische blik huist. De dichter is getuige van de ruzie in de snackbar en ziet wat verder niemand daar ziet: een mogelijk gedicht. (...). Om met Vaandrager te spreken: “Niet op de school der schone bomen kan men leren zien een bosbrand” (De Hef, p. 162). (...). De jonge schrijver moet een outsider zijn en de realiteit als een subcultuur kunnen zien. Tot hij ontdekt dat die subcultuur “als een vreemde” in zijn eigen hoofd woont: zijn eigen werk, zijn eigen stijl. Zo kan hij “hip to his own writing” zijn en onafhankelijk van “de school der schone bomen”. (...).

De legende van De Nieuwe Stijl kan helpen om de anarchist te worden die een schrijver moet zijn. Tenslotte heeft hij de taak zijn eigen wetten uit te vinden, te poneren en voor zich te laten werken. Het Moment waarop die mentaliteit zich laat gelden zou je het moment van het moment kunnen noemen. De Nieuwe Stijl is de legende van dat moment. Wat er verder ook van De Nieuwe Stijl gezegd kan worden, die legende is altijd van het heden, en het heden gaat nooit voorbij. De Nieuwe Stijl forever?.’

Ares Koopman

janneke wesseling, ‘Alles was mooi. Een geschiedenis van de Nul-beweging’, Meulenhoff / Landshoff, Amsterdam, 1989.
‘de nieuwe stijl 1959-1966’. Samenstelling: Sjoerd van Faassen en Hans Sleutelaar (tekstredactie); Jac. Janssen (beeldredactie); verzorging: Leendert Stofbergen, De Bezige Bij, Amsterdam en Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, 1989.