Ons Erfdeel. Jaargang 33

Niet dat statische, dat uniforme (Tom Lanoye)

In Vlaanderen wordt performer-literator Tom Lanoye allereerst beschouwd als een fratsenmaker, voor Nederlanders is hij een leuke Belg in het gezelschap van Kamagurka, Urbanus en Goedele Liekens. Aan publieke en media-belangstelling voor zijn persoon en zijn werk lijkt het dus niet te ontbreken: tegelijk wordt echter in de traditionele literaire kringen met argwaan gekeken naar die wat zonderlinge vrijbuiter. Het is met Lanoye zoals met Torhout/Werchter of de Mondiale: echte fans kunnen er nooit genoeg van krijgen, en de anderen blijven achter met een brok ergernis, slapeloosheid en hoofdpijn.

Het ziet er niet meteen naar uit dat Hanestaart iets aan dat halfslachtige imago zal veranderen. Qua toon ligt de nieuwe bundel helemaal in de lijn van In de piste (1984), Lanoyes omstreden poëziedebuut. Opnieuw wordt de lezer - tot zijn intense vreugde of zijn mateloze frustratie - geconfronteerd met een poëzie vol onberekenbare bokkesprongen. Daarbij komt dat deze gedichten het vooral moeten hebben van het onmiddellijke effect. Het begint al met het omslag: een wat videoachtige, kinderlijke tekening in felle kleuren, een foto die beslist niet die van de dichter is, en krachtige superlatieven als ‘meedogenloos’, ‘pure passie’ en ‘bonkige sfeer’ die uit recensies werden weggeplukt.

Met de gedichten zelf is het nauwelijks anders gesteld. Je kan ze als recensent niet eens beschrijven, je moet gewoon citeren.

Net voor ik voorgoed uit Gent vertrek, een laatste
glas gaan drinken in Café Cirque Central, en hé!
Het snookerbiljart is gerepareerd! En, als door
het Lot georkestreerd, bemand, dat is het woord.
Met twee jonge gasten, jeunesse dorée, de een
al geiler dan de ander, elk om beurt over het laken
buigend met gespannen billen, stoot na stoot. En daar

is ze weer, even plots en onontkoombaar als
misselijkheid op zee, die eeuwige rotidee.
Dat wij, totterdood, een samenspel van zweet
en speeksel, zaad en slijmen, passie heten,
en dat het ons tot wanhoop drijft. Ik heb daar
al veel over nagedacht, vooral op café, maar
begrijpen? Nee. Ik zal er dan maar

weer 's over

[p. 734]

 

schrijven, allen vooruit: Lik mijn stijve lik

 

mijn kont geef de asbak eens door schat

 

je bent geweldig mwaaw hwaall

 

he hwoet

 

uid mwijn mwond met je lekkere met je lekkere dinges enfin

 

hoe heet het ook

 

alweer auw pas op je doet mepijn...

 

 

 

Fantastisch toch, dat

 

er gedichten zijn.

Willem G. van Maanen (^o1920).

‘Zindelijkheidstraining’ heet dit vers (p. 13), en het biedt meteen een treffend voorbeeld van wat Tom Lanoye onder poëzie verstaat. Alles wat de gemiddelde lezer van een gedicht zou verwachten, wordt hier schaamteloos maar met brio, met voeten getreden. De tekst is naar verhouding lang en breedsprakerig, van ingetogenheid en intimisme is net zo min sprake als van diepgravende taalexploratie, en de eenheid wordt opgebroken in bizarre gedachtensprongen en een groteske vermenging van stijlen en taalregisters. Kortom: de poëzie van Lanoye is versplinterd, theatraal, acrobatisch, een pose die zichzelf uitdrukkelijk als pose manifesteert. Ik kan mij goed voorstellen dat veel lezers bij het net geciteerde gedicht onderweg al zijn gestruikeld.

Dat poëtische programma wordt trouwens in Hanestaart meermaals expliciet verkondigd. Zo eindigt het openingsgedicht met ‘Ik wou / dat ik geloven kon in kunst’ (p. 10), en de daaropvolgende afdeling heet ‘De angst voor het witte blad’. Verderop in de bundel wordt ook nog verwezen naar het postmodernisme (met een fraaie pastiche op Claus' Oostakkerse gedichten), de videoclipcultuur en de Maximalen, een groep van jonge Nederlandse literaire beeldenstormers rond Joost Zwagerman. Het meest uitgesproken is wellicht het gedicht ‘Programma’ (p. 39), waarin Lanoye zich verzet tegen het statische en het uniforme van de traditionele poëzie, om daartegenover het veelkleurige effect van de toverbal te bepleiten:

(...) Dezelfde toon herhaald
tot in den treure, en dat dan
‘vormvastheid’ noemen, of ‘een
eigen stem’, dat soort gelul.
Nee, daar hou ik niet zo van.

Geef mij dan maar het favoriete
snoepgoed uit mijn jeugd. De
toverbal. Je zuigt en zuigt
maar, telkens komen er andere
kleuren te voorschijn en voor
je 't weet, heb je helemaal
niets meer. Dàt is het, vind
ik. Zoiets. Ongeveer.

Of een dergelijk poëticaal programma - dat, gezien de aarzelende slotwoorden, beslist niet onironisch is - lezers kan blijven boeien, hangt echter vooral af van datgene wat zo kleurrijk verpakt wordt, de ‘inhoud’ om een ouderwets woord te gebruiken. In dat licht laat Lanoye zich kennen als een doorgewinterd romanticus. Zo wordt het thema van het schrijverschap op erg paradoxale wijze uitgewerkt. De dichter voelt zich tegelijk zelfbewust vanwege zijn uitzonderlijke status én hopeloos onzeker over zijn taak in deze maatschappij: ‘Is / wat ik schrijf oprecht / datgene wat ik schrijf? Of / spreekt het enkel het verlangen / van zijn maker uit, te zijn / wat ik niet ben: symbool / van grootse tijden, een / sterveling die blijft, / een engel met een pen?’. (‘Analyse’, p. 47). Dat op zich tragische conflict tussen droom en realiteit wordt echter door Lanoye steevast, door middel van overstatements en burleske beelden, geïroniseerd en ontmanteld.

Iets dergelijks doet zich ook voor met het thema van de liefde dat een aantal gedichten uit Hanestaart domineert. Bij Lanoye worden liefde en passie nadrukkelijk geplaatst in een homofiele en sterk erotische context. Ondanks alle ogenschijnlijke vrijmoedigheid krabbelt de dichter ook hier herhaaldelijk terug voor alles wat nog maar doet denken aan ernst, diepgang of (zelf)analyse. In plaats daarvan trekt hij zich terug in een spiegelpaleis, de amusante

[p. 735]

en/of obscene anekdote, de pure verbaliteit. De titel van de bundel is bijvoorbeeld al zo een ingenieus woordspelletje op cock en tail - haan en staart, maar tegelijk ook twee slangwoorden voor het mannelijk geslachtsorgaan - die samen cocktail vormen, snapt u wel?

Zowel die titel als het wisselvallige boekje zelf tekenen Lanoye. Soms is hij een talentrijk dichterperformer, dan weer gewoon een geschminkt mannetje in een te groot pak, een clown met een matige act in de piste. Toch hou ik wel van de charmes van het circus. Eens per jaar...

Dirk de Geest (NFWO)

tom lanoye, Hanestaart, Bert Bakker, Amsterdam, 1990, 68 p.