Ons Erfdeel. Jaargang 33

Een Nederlands avant-gardist in Frankrijk

Het kan sommigen misschien verbazen een Franse uitgave te zien verschijnen van een Nederlands auteur wiens naam zij nooit hebben gehoord en die in Nederlandse literatuurgeschiedenissen niet te vinden is. Dat is het geval met Visions et Naissances van Hendrik Cramer.

Zijn onbekendheid is niet zo moeilijk te verklaren: het enige boek met zijn naam en dezelfde titel als de Franse (waarvan het slechts ten dele een vertaling is) verscheen in 1940, kort voor de bezetting, en vier jaar voor de dood van Cramer in een bibliofiele oplage van 300 exemplaren. Een ander werk, de roman Op zee, zag weliswaar dertig jaar vroeger het licht, in 1911, maar op kosten van de auteur en zonder naamsvermelding. Verder publiceerde hij alleen, maar hoogst zelden, in tijdschriften, afgezien van zijn ongesigneerde bijdragen aan de Nieuwe Rotterdamsche Courant als corrrespondent in New York tussen 1919 en 1923.

Pas lang na de Tweede Wereldoorlog begon Laurens Vancrevel zich voor de figuur van Cramer te interesseren. Als resultaat van zijn onderzoek liet hij bij Meulenhoff in 1974 een tweede geheel herziene en sterk uitgebreide druk van Vizioen en Geboorte verschijnen waarin ook iconografisch materiaal werd opgenomen. Hij publiceerde van en over Hendrik Cramer in De Gids, bracht in 1984 in een bibliofiele uitgave Het lot van de kinderen van Lir, een door Cramer in samenwerking met Arthur Adamov geschreven reconstructie van een oude Ierse legende die in 1938 in de Mercure de France werd afgedrukt maar niet eerder in het Nederlands verscheen; en hij stelde een nieuwe editie van de roman Op zee in het vooruitzicht.

Visions et Naissances heeft voor een groot gedeelte, niet helemaal, dezelfde inhoud als de door Laurens Vancrevel gebrachte Nederlandse van 1974, jammer genoeg zonder de illustraties. De uitgave werd gerealiseerd door Odette en Alain Virmaux in een andere samenstelling en met ten dele andere begeleidende teksten. Door hun studies over de Franse surrealistische beweging kwamen zij op het spoor van Cramer en dit verklaart die plotselinge belangstelling van Franse zijde. Behalve met de kwaliteit van het werk heeft deze ook te maken met de biografie van de auteur.

Hendrik Willem Egbert Cramer werd in 1884 in Utrecht geboren. Overeenkomstig de wens van zijn vader, maar met tegenzin, werd hij beroepsmilitair en bracht het tot de rang van kapitein. Dat hij andere aspiraties had blijkt uit het feit dat hij al in zijn diensttijd gedichten en proza begon te schrijven. Misschien is het ook wel aan zijn beroep te wijten dat hij zijn roman Op zee, die in deze jaren verscheen, niet onder zijn naam liet uitgeven. In elk geval: in 1919 verkoos hij een ander lot. Hij was inmiddels getrouwd met een pianiste, Miep Heiligere, en zij kregen twee kinderen, een zoon en een dochter. Met zijn gezin vertrok hij naar Amerika als journalist, correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant.

In New York belandde Cramer in een kunstenaarskolonie en al spoedig liep zijn huwelijk daar

[p. 730]

mis. Zijn vrouw keerde met de kinderen naar Holland terug. Hij publiceerde daar enkele prozateksten in een avantgarde-tijdschrift, The Plowshare, van Hervey White, die ze vertaalde en inleidde. Tussen 1923 en 1927 maakte hij verschillende reizen naar Haïti, een eiland waarvan een grote invloed op hem zou uitgaan, niet in de laatste plaats door de geheimzinnige aantrekkingskracht van de Voodoocultuur, zoals blijkt uit de reeks ‘Verhalen uit Haïti’ die in Vizioen en Geboorte werd opgenomen en tot het meest markante behoren dat hij schreef.

Met een vriendin, Vera Milanova, keerde hij in 1927 naar Europa terug, waar zij zich in Parijs vestigden. Cramer kwam ook daar in contact met een wereld van kunstenaars, schilders en schrijvers in de sfeer van het modernisme en het surrealisme. Beeldende kunstenaars als Mondriaan, Van Doesburg, Hans Arp, Max Ernst en vooral Jozef Sima frequenteerde hij, en jongere schrijvers en dichters als Georges Ribemont-Dessaignes, Roger Gilbert-Lecomte, René Daumal, André Rolland de Renéville, Robert Desnos, Roger Vailland en niet in de laatste plaats Arthur Adamov en Monny de Boully met wie hij zeer bevriend zou raken.

In deze kring werd ongeveer een jaar na zijn aankomst in Parijs het tijdschrift Le Grand Jeu opgericht. Vanaf het begin publiceerde hij daarin, hoewel hij niet in de redactie zat en een figuur ‘terzijde’ bleef. Desondanks genoot hij als ‘le capitaine’, die een legendarisch verteller was, en waarschijnlijk ook als oudere tijdgenoot, in dat milieu groot aanzien. Ongetwijfeld was hij ook een origineel ongebonden en onafhankelijk man, een visionnair, magisch en van surrealistische beelden vervuld schrijver en dichter, dichter vooral, want ook van zijn proza gaat een grote poëtische kracht uit. Wat er aan werk van hem uit deze jaren tot aan de Tweede Wereldoorlog bekend is geworden, verscheen, behalve in Le Grand Jeu, in de tijdschriften de Cahiers du Sud, de Cahiers Jaunes en de Mercure de France.

Naar Nederland keerde hij slechts van tijd tot tijd en voor korte duur terug. Hij raakte er omstreeks 1933 bevriend met de advocaat en lettré, mr. Ary Mout, en leerde er in 1939 Greshoff en Vestdijk kennen die hem in aanraking brachten met de uitgever A.A.M. Stols, en dat had zijn enige erkende Nederlandse publikatie tot gevolg. Andere plannen die wel bestonden, werden door de oorlogsomstandigheden niet meer gerealiseerd.

Cramer hertrouwde in 1940 met Eleonore Dechartre. De eerste oorlogsjaren leefden zij in Cassis in Zuid-Frankrijk, maar in 1944 vertrokken zij in verband met werk voor het verzet naar Parijs. Al spoedig werden zij daar beiden door de Duitsers aangehouden en naar concentratiekampen getransporteerd. Eleanore overleefde, Cramer stierf in december van dat jaar in Neuengamme.

Door hun studies over het surrealisme en de integrale herdruk in 1968 van le Grand Jeu ontdekten Alain en Odette Virmaux het merkwaardige personnage van Cramer en de rol die hij speelde in de Franse avant garde-beweging omstreeks 1930. Eigenlijk is het zelfs nogal wonderlijk dat dit in het kader van de brede aandacht die daaraan in Frankrijk sinds lang wordt gewijd al niet eerder is gebeurd, en zeker vóór Nederland, waar hij praktisch onbekend was. In feite komt de verdienste van de ontdekking dan ook eerder toe aan Laurens Vancrevel, die de belangrijkste opsporingen verrichtte. Die stelden Alain en Odette Virmaux in staat daarop voort te bouwen. Overigens bestaat het nieuwe dat zij op het spoor kwamen voornamelijk uit correspondentie met Franse vrienden en schrijvers en uit informaties die de samenstellers verkregen uit persoonlijke gesprekken met nog overlevende tijdgenoten. De teksten zelf stammen in hoofdzaak uit de tweede door Vancrevel

[p. 731]

bezorgde Nederlandse editie, zoals de samenstellers ook onder dankbetuiging vermelden. Hun boek geeft een goed en voorzover mogelijk compleet beeld van de schrijver in een wat andere opbouw en orde dan de Nederlandse verzameling.

Het werk van Hendrik Cramer behoort stellig niet tot het allerbelangrijkste dat in de jaren twintig en dertig in de modernistische sfeer werd voortgebracht. Maar het heeft daarin een eigen plaats en het vormt er een curieus facet van, binnen het veelzijdig geheel van wat de Franse literatuur op dit gebied heeft opgeleverd. Dat is iets bijzonders omdat ongetwijfeld het meeste vanaf het begin vertaald geweest is, soms door Adamov, soms door Monny de Boully of onbekenden en waarschijnlijk op basis van eigen vertalingen door de auteur. Voor deze uitgave is veel (en uitstekend als altijd) vertaald door Philippe Noble.

Voor Nederland is de betekenis van Hendrik Cramer misschien nog uitzonderlijker omdat daar de surrealistische en avantgardistische literatuur nooit een grote vlucht heeft genomen en altijd tot een kleine groep beperkt is gebleven. Daarvan is hij zonder twijfel een der belangrijkste vertegenwoordigers. Het is dan ook te hopen dat er op de door Vancrevel ingeslagen weg wordt voortgegaan, nu ook in samenwerking met de Franse onderzoekers.

Pierre H. Dubois

hendrik cramer, Visions et Naissances. Uitgave verzorgd door Alain et Odette Virmaux, editions du Rocher, Monaco.