Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 720]

Arne Sierens (^o1959) (Foto C.M. Ryckeboer).

[p. 721]

Arne Sierens en het ‘theater van de armoede’
Fred Six

FRED SIX
werd geboren in 1943 te Kortrijk. Studeerde Germaanse filologie aan de K.U. Leuven en is leraar te Kortrijk. Is toneelrecensent van het dagblad ‘De Standaard’ en schrijft over theater in de tijdschriften ‘Ons Erfdeel’, ‘Septentrion’, ‘Etcetera’ en ‘Documenta’.
Adres: Roggelaan 68, B-8500 Kortrijk.

De vierjaarlijkse Prijs voor Letterkunde van de Vlaamse Provincies voor een toneeltekst die tijdens de periode 1985-1988 verscheen, werd toegekend aan Arne Sierens. Zijn bekroonde werk heet De soldaat-facteur en Rachel. Voor zijn recenter stuk Mouchette (1990) ontving hij in september 1990 in Rotterdam de Nederlands-Vlaamse toneelschrijfprijs 1990. Hij deelt de prijs met de Nederlander Alex van Warmerdam.

Arne Sierens (geboren in 1959) is een Gentenaar. Hij studeerde theaterregie aan het HRITCS (Hoger Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurspreiding) in Brussel, en richtte in 1982 het gezelschap De Sluipende Armoede op, een kleine theaterkern waarbij zich per produktie andere mensen aansluiten. Per project wordt een subsidie aangevraagd.

Sierens zegt zelf dat het ‘theater van de armoede’ voor hem de meest radicale uitdrukking is van de condition humaine. ‘Armoede’ staat dan als metafoor voor het lot van de povere, naakte mens in een schrikwekkende wereld. De enige boodschap van de mens is zijn menszijn; in het theater spreekt, vertelt of... zingt hij erover. Sierens schreef inderdaad ook het libretto voor twee door hun ‘banaliteit’ ontnuchterende opera's: Het Rattenkasteel (naar een stripverhaal van Marc Sleen) en De Liefde voor de drie Manen (naar een theaterschets van Carlo Gozzi).

Arne Sierens begon met nogal eigenzinnige regies van minder bekende stukken, die hij ook tekstueel sterk naar zijn hand zette. In De Ruiters / De Zee (1982) van de Ier J.M. Synge (1871-1909) experimenteerde hij met taal en gestiek. De personages werden tot archetypen uitgezuiverd. Rode Oogst (1983) was een spektakel rond bloed en wraak, gebaseerd op Arden of Feversham, een apocrief stuk van Shakespeare, dat door Artaud in zijn ‘Eerste manifest van het Theater van de Wreedheid’ als boeiend werkmateriaal werd voorgesteld.

Al vanaf het begin is zowel in de vormgeving als in de thematiek een bewust streven naar simpelheid, naïviteit en trivialiteit waarneembaar. In zijn eerste eigen tekst De Reis naar het Donkere Kontinent (Je Pleure des Bananes), een stuk

[p. 722]

Arne Sierens en Gert Portael in ‘De Soldaat-Facteur en Rachel’ (1986) door De Sluipende Armoede. Regie: A. Sierens en J. Leroy (Foto Norbert Maes).

dat hij zelf ook regisseert, gaat het om een jonge derderangsauteur, die blijkbaar voorbestemd is om zowel in de literatuur als in de liefde te mislukken. Om hem even uit zijn wereld van gecultiveerde romantiek te halen, neemt zijn Franstalige oom (de zeekapitein) hem mee uit vissen in de Ardennen. Het pensionnetje waar ze overnachten, is bevolkt door drie dames.

Alle personages uit het stuk hebben zo hun eigen eerdrietjes, maar erg opgewonden doen ze er niet over. De vlucht in de (surrealistische) droom, het avontuur, het sprookje en de kunst roept een wereld van gekoesterde spleen op. Het zou geïnterpreteerd kunnen worden als een zwakke vorm van escapisme van een platgeslagen generatie. Maar het resulteert nog te veel in theatermakerij als een volstrekt onschuldig gezelschapsspelletje.

Met zijn tekstbewerking (i.s.m. Luc Devos en Marc Holthof) van de oude Vlaamse legende Genoveva van Brabant wordt in zijn eigen regie een infantiele melodramatiek nagestreefd, die veel te veel doel op zich blijft om boeiend te worden. Maar de thematiek van het stuk wijst reeds de richting aan die hij verder met succes zal volgen. Genoveva van Brabant, getransponeerd naar de Eerste Wereldoorlog, noemt hij terecht ‘een soldatenstuk waarin elke man soldaat is en elke vrouw een soldatenvrouw’.

Zijn met de Interprovinciale Prijs bekroonde De soldaat-facteur en Rachel (1986) is een stuk over de Eerste Wereldoorlog. Dit is theater dat veel dieper wortelt. Op een eerlijke en efficiënte wijze verwerkt hij twee grondervaringen: meewarigheid om reden van het primitieve van die loopgravenoorlog en aandoenlijkheid om reden van de menselijke tragiek. Voor het eerst worden de ‘naïviteit’ en de ‘simpelheid’ van zijn theater dramaturgische kwaliteiten.

In De soldaat-facteur en Rachel vertolkt Sierens zelf de mannelijke hoofdrol. De regie en de scenografie geeft hij - ook bij zijn volgende stukken - in handen van mensen die een duidelijke affiniteit met de bewuste theatermaterie hebben: Jan Leroy, Johan Dehollander, Erik De Volder. En dat is een goede zaak. Van nu af aan is Arne Sierens vooral toneelauteur. Geen literator of taallaborant, maar iemand die schrijft met de geur van de theaterstal in de neus.

Sierens hanteert een volks taalidioom. Gebald, kleurrijk, met levendige ritmische en thematische sprongen, een taal die zo van bed en tafel opgeraapt lijkt en toch geen dialect is. Het klinkt ontwapenend eenvoudig. Maar op de scène heeft het een zeer suggestieve en poëtische werking. De replieken vervloeien veelal in minimale verhaalsegmenten. Met zijn teksten bouwt hij aan een opvallend episch

[p. 723]

‘Het Vermoeden’ van Arne Sierens, met Rita Baert, Ben Hemerijckx en Jos van Geel door de Korre, Brugge (1987) (Foto Norbert Maes).
De opera ‘De Liefde voor de drie Manen’. Libretto en regie: A. Sierens en muziek van J. De Smet (1988).

theateroeuvre, dat refereert aan een veredelde en zeer authentieke vorm van volkstheater.

Enerzijds behandelt De soldaat-facteur en Rachel heel concreet materiaal uit de Grote Oorlog in de Westhoek; Sierens documenteerde zich uitvoerig aan de hand van kronieken en dagboeken. Anderzijds laat hij zijn oorlog fungeren als een bijna zinnebeeldige context, waarin primaire gevoelens, zoals verliefdheid, trots, verlangen, angst, machteloosheid en bevrijding, worden gevat in hun eenvoudige, soms bijna kinderlijke vorm.

De schriftuur van het stuk is geconcipieerd als een dubbelverhaal. Om beurten vertellen een man en een vrouw op scène hoe ze elk op hun manier de oorlog zijn doorgekomen. Op het eerste gezicht zijn het twee verschillende verhalen. Maar geleidelijk lijken de verhaalstukken parallel te verlopen, zelfs op elkaar aan te sluiten. Uiteindelijk culmineert het dubbelverhaal in een gezamenlijke climax. Het lijkt wel een spontaan manifest, met iets van barricade en heldenhulde tegelijk. Elk op zijn manier realiseert zijn pijnlijke bevrijding uit de oorlog. Het is de epische en dramatische climax van een stuk dat voor een vindingrijk regisseur prachtige ensceneringsmogelijkheden biedt. De soldaat-facteur en Rachel is een simpele getuigenis van kleine lieden, op een universeel menselijke golflengte.

Op een heel verschillende wijze behandelt ook Het Vermoeden (1987) weer een oorlogsthema. Sierens zelf noemt het een stuk ‘Belgisch huiskamerverdriet’. Het is het verhaal van een Vlaamse jongeman die na drie jaar concentratiekamp thuiskomt. Het stuk bespreekt zowel de naweeën van de oorlog (het trauma) als de mentaliteit die overal ter wereld de voedingsbodem blijft voor steeds nieuwe oorlogen. ‘Bespreken’ is eigenlijk een te groot woord, het doet te veel aan analyse denken. In feite perst Sierens het hele oorlogsdrama samen in de korte confrontatie van één gezin (vader, moeder en zoon) tijdens één weekend.

Heel concreet worden op rudimentaire wijze en in een krachtige theatertaal een aantal zware spanningen uitgetekend. Het is een meedogenloze afrekening met het kleinburgerlijk milieu. Tijdens deze confrontatie vertalen de problemen zich in irritaties en uitbarstingen over ogenschijnlijk onbelangrijke dingen. In de regie van Jan Leroy leidde dat tot een soort buffo-naturalisme: naturalisme aangezwengeld tot een komische hyperbool. Maar na een tijd vergaat je het lachen, wanneer je doorhebt dat hier eigenlijk de spiegel der domheid wordt voorgehouden. Want deze ‘belachelijke’ vertekening woekert op een zeer realistische typologie. Het Vermoeden scharniert gesmeerd op het snijpunt van melodrama, tragiek en komiek. Het stuk toont hoe gevaarlijk domme denkclichés kunnen zijn.

Met Onze Lieve Doden / Los Muerticitos, dat in 1988 in Brugge gecreëerd werd, zoekt Sierens het verder. Te ver misschien, nl. in Mexico,

[p. 724]

Goeie Derick en Mark Verstraete in ‘Mouchette’ van A. Sierens door Oud Huis Stekelbees (1990). (Foto Jan Simoen).

waar Zapata in 1919 en Trotski in 1940 vermoord werden. Het stuk is gebouwd rond een groepje Mexicanen die zich hun leider herinneren, en de weduwe van Trotski die terugblikt op haar man. Het gaat (opnieuw) over dood en revolutie, heldendom en burgerstrijd, familiale en liefdesdrama's. Onze Lieve Doden is opgevat als een mozaïek van vertelsequenties, maar ze vormen niet het kleurrijke fresco dat beoogd werd. De narratieve lijnstukken worden nooit dramatisch opgespannen. Het is een werk dat eigenlijk in de steigers is blijven staan.

Dit kan zeker niet gezegd worden van Mouchette. Op een heel persoonlijke wijze herbeeldt Sierens hier de twee hoofdpersonages die de Franse auteur Bernanos in zijn roman Nouvelle histoire de Mouchette en Bresson in zijn gelijknamige film ten tonele voeren. Bij Sierens heten ze Arsène en Colette. Arsène is een ‘raar heerschap’, een zielige schoft eigenlijk; Colette is ‘een meiske van 14 jaar’ uit de Gentse Koolkapperstraat. Als Louis Paul Boon theater had geschreven, dan zou hij het ongetwijfeld in die trant hebben gedaan.

Als frêle getuigenis van kwetsbare kleine lieden in de marginaliteit van de grote wereld, ligt Mouchette in de lijn van De soldaat-facteur en Rachel. Toen Rachel de leeftijd van Colette had, werd ze geconfronteerd met de oorlog. In Mouchette is het geen oorlog, maar zowel het meisje als de man voelen zich door het leven verknoeid. Op primaire wijze proberen ze stand te houden door b.v. bij elkaar wat geborgenheid te zoeken.

In zijn plastische volkstaal zet Sierens heel zuinig een reeks dialogen uit, die de psychische en sociale wereld waarin de personages met elkaar communiceren, scherp en niet zonder humor uittekenen. Het stuk is een opeenvolging van momentopnamen. De tekst laat heel wat open, want in hun ‘oppervlakkige’ gesprekjes en spelletjes liggen de leugen en de waarheid van hun bestaan dicht bij elkaar. Hierdoor krijgt het op zichzelf dunne anekdotische gebeuren een suggestieve meerledigheid.

Het interessante van een toneeltekst is het expansievermogen naar de uitvoering toe. De authenticiteit van Sierens' realisme is ontwapenend en stimuleert tegelijk de verbeelding van de theatermaker, althans in zijn beste werken. De rudimentaire dialogen werken niet beperkend, maar scheppen een emotionele en dramatische ruimte die elke vorm van plat huiskamerrealisme overstijgt.

Noot:

De teksten van De soldaat-facteur en Rachel en Mouchette zijn uitgegeven bij Dedalus, Antwerpen.