Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 715]

Het Babylonische Europa
Een beschouwing over taalminderheden
P.C. uit den Boogaart

P.C. UIT DEN BOOGAART
werd geboren in 1942 in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Italiaans aan de Universiteit van Utrecht. Is docent Nederlands en Italiaans aan de Technische Universiteit Eindhoven, faculteit Wijsbegeerte en Maatschappij Wetenschappen. Publiceerde o.a. ‘Woordfrequenties’ (1975) en sinds 1977 bijdragen in ‘Onze Taal’.
Adres: Poirterslaan 15, NL-5611 LA Eindhoven.

Inleiding

De hernieuwde belangstelling voor taalminderheden wordt wel toegeschreven aan de opheffing van de Europese binnengrenzen die in 1992 haar beslag zal vinden. Zij wie het lot van die minderheden ter harte gaat, plegen als volgt te redeneren: als we niet heel goed oppassen, zullen de ‘kleine’ Europese talen hetzelfde lot ondergaan dat de taalminderheden van nu ten deel is gevallen. Het Grieks en het Nederlands van morgen zullen net zo folkloristisch worden als het Rhetoromaans en Gaelic van nu.

De vraag is of die vergelijking gerechtvaardigd is. Is het met al die minderheden zo slecht gesteld, en zo ja, is hun slechte positie te wijten aan oorzaken die vergelijkbaar zijn met dat wat in 1992 zal geschieden?

De vraag is natuurlijk ook in hoeverre een toekomstige usurpatie van de kleine taalgebieden door de grote een betreurenswaardige zaak is. Ik realiseer me dat het stellen van de vraag zelf in sommige kringen zeer verdacht is; niettemin, men kan niet de ogen sluiten voor het feit dat menige Nederlander en misschien iets minder menige Vlaming het idee van een toekomstig Engelstalig Nederland c.q. Vlaanderen volstrekt niet als een nachtmerrie ervaart. Interessant is het dat men daarbij niet aan een Franstalig Vlaanderen of Duitstalig Nederland denkt: trauma's in het verleden spelen hier een rol, naast het feit dat het Engels in veel opzichten de taal met het internationaal grootste prestige is.

Hoe dan ook, erg of niet erg, ik zal de vraag laten voor wat ze is. Persoonlijk zou ik een dergelijke ontwikkeling niet toejuichen, maar ik zal geen poging doen die mening te rechtvaardigen. Ik kom terug op de oorspronkelijke vraag: hoe staat het met de taalminderheden in het Europa van thans, en welk inzicht biedt hun lot in dat wat ons te wachten staat?

Het antwoord op het laatste deel van de laatste vraag luidt: weinig. Elke taalminderheid is zo'n op zichzelf staand geval dat niet te verwachten is dat er algemene conclusies over getrokken kunnen worden.

[p. 716]

Wat zijn taalminderheden?

De definitie van een taalminderheid stuit direct al op problemen. Plausibel lijkt: een taal in een gegeven land is een minderheidstaal, als slechts een minderheid van de bevolking die taal spreekt. Volgens die definitie zullen alle Europese talen in Europa minderheidstalen worden en hoeft niemand zich wat dat betreft echt zorgen te maken. Natuurlijk klopt de definitie niet. Ook het Frans in België zou door die definitie minderheidstaal worden. Je moet kennelijk minderheid niet zozeer relateren aan een land, alswel aan een bepaald gebied van het land waar min of meer uniform een bepaalde taalwetgeving van kracht is. Via die benadering kunnen we tot de conclusie komen dat het Frans in Wallonië een meerderheidstaal is, en het Duits een minderheidstaal. Maar ook dan komen we er niet helemaal uit: wat het Fries betreft, zouden we niet naar de status van het Fries in Nederland moeten kijken, maar naar die in Friesland, waar het een meerderheidstaal zou zijn. Dat lijkt verre van reëel. Misschien moeten we het begrip eerder negatief benaderen: een taal is een meerderheidstaal als zij juridisch in een bepaald gebied de officiële is, door de meerderheid van de bevolking ook wordt gebezigd, en als zij juridisch op zijn minst gelijkwaardig is aan elke andere taal die in de rest van het land gesproken wordt. Bovendien moet zij ook de facto in het gebied het meeste prestige genieten hetgeen tot uiting kan komen in de taal waarin de niet-officiële mededelingen openbaar worden gemaakt: reclame-affiches e.d. Laat al het andere taalminderheid zijn.

Hoe verschillend de status van de diverse minderheidstalen is in Europa kunnen we demonstreren aan de hand van de volgende vijf voorbeelden.

a) Het Iers in Ierland. De Ierse variant van het Keltische Gaelic dat ook nog sporadisch in Schotland wordt gesproken. Juridisch is de taal in heel Ierland volledig gelijkwaardig aan het Engels: het is zelfs tot officiële Europese taal verheven. In feite wordt het slechts door enkele tienduizenden mensen in het westen van Ierland gesproken. Tussen de wereldoorlogen heeft economische bevoordeling van Ierssprekende gebieden tot verengelsing geleid, paradoxaal genoeg: dat kwam door de import van Engelstalige ondernemers. De overheid tracht de effecten hiervan tegen te gaan door subsidies aan Ierssprekende gebieden. Dit schijnt af en toe tot effect te hebben dat inmiddels tot het Engels overgegane cafébezoekers ijlings Iers beginnen te spreken zodra een onbekende de localiteit betreedt: het zou eens een controleur van de overheid kunnen zijn.

b) Het Welsh in Groot-Brittannië. Officiële taal in Wales naast het Engels; in de meeste delen van Wales door de grote meerderheid van de bevolking gesproken. Het is de enige Keltische taal die nog als ‘springlevend’ beschouwd kan worden. Alle officiële aankondigingen in Wales zijn tweetalig; vrijwel alle officieuze (reclameboodschappen, opschriften in winkels, prijslijsten) zijn eentalig Engels. Voor de geschreven communicatie wordt kennelijk meestal de voorkeur aan het Engels gegeven. Wat dat betreft lijkt de situatie veel op die die (nu nog) voor het Fries in Nederland geldt.

c) Het Catalaans in Spanje. Wordt gesproken èn geschreven in de meeste delen van Spaans Catalonië. (Ook gesproken in Frans Catalonië, waar het geen officiële status heeft). De hoofdstad Barcelona is tweetalig Spaans/Catalaans; de overige delen zijn eentalig Catalaans. Anders dan de twee bovengenoemde talen is het Cata-

[p. 717]

laans direct verwant aan zijn rivaal, het Spaans. De officieuze berichtgeving is in Barcelona overwegend Spaans, in de rest Catalaans. De kranten zijn over heel Catalonië Spaanstalig. Het Catalaans is een van de zeer weinige voorbeelden waar overheidsbemoeienis een minderheidstaal in één decennium bijna de status van (beperkte) meerderheidstaal heeft verschaft. Dit ongetwijfeld mede door de in Catalonië levende anti-castiliaanse sentimenten, en de rancunes jegens het Franco-tijdperk waarin het Catalaans verboden was. Hierdoor is de kans vrij groot dat ook de hoofdstad gaandeweg gecatalaniseerd zal worden. Overigens is in het vorstendom Andorra het Catalaans met het Spaans en het Frans officiële taal, en is de officiële en officieuze berichtgeving er meestal eentalig (Catalaans) of drietalig.

d) Het Duits in Italië. Wordt hoofdzakelijk gesproken in de autonome provincie Bolzano (Duits: Bozen). Vormt onderdeel van de regio Trentino Alto Adige, waarvan de andere provincie, Trente, Italiaanssprekend is. De gehele regio behoorde tot de Eerste Wereldoorlog tot Oostenrijk. In de tijd van het fascisme werd Bolzano eentalig Italiaans volgens de wet. Na de Tweede Wereldoorlog verwierf het Duits geleidelijk steeds meer rechten, totdat in 1970 bij verdrag met Oostenrijk het Duits volledig dezelfde status als het Italiaans in de gehele provincie verwierf. Officieel dus tweetalig; officieus kan men de hoofdstad als ècht tweetalig beschouwen (ruim de helft van de hoofdstad Bolzano spreekt Italiaans). De rest van de provincie is officieus overwegend eentalig Duits. In zekere zin kan binnen de provincie Bolzano het Italiaans ook als een minderheidstaal beschouwd worden; de Italofonen (35%, grotendeels recente import) voelen dat zelf in elk geval zo. Tot ca. 1970 werd door de Italiaanse overheid de overheid van Bolzano systematisch geitalianiseerd; als reactie hierop treedt nu bij benoemingen positieve discriminatie ten gunste van Duitstaligen op, en dit leidt weer sinds enige jaren tot toenemende conflicten tussen de twee bevolkingsgroepen, waar extremisten aan beide zijden de achterstand pas als opgeheven beschouwen, als de provincie eentalig (Duits danwel Italiaans) zou worden.

e) Het Frans in Italië. Dit wordt gesproken in de provincie Aosta, die tegelijk de autonome regio Val d'Aosta vormt. Officieel is de regio tweetalig Frans en Italiaans; van echte tweetaligheid bespeurt men weinig. De voertaal in de stad Aosta en het dal is overal Italiaans; in de hoger gelegen gebieden spreekt men Franse dialecten. Standaard-Frans komt men op een enkel verdwaald verkeersbord tegen en dat is dat.

Tot zover dit overzicht van een vrij willekeurige groep minderheidstalen. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze alle door de wet erkend en door de centrale overheid op zijn minst getolereerd worden, op zijn best bevorderd. Daarmee houdt de overeenkomst dan ook op. De hierboven gegeven uitleg is natuurlijk zeer oppervlakkig, maar voldoende om te laten zien dat de verschillen zeer opmerkelijk zijn. We hebben het nog niet eens gehad over taalminderheden die niet of nauwelijks door een centrale overheid erkend worden: het Albanees in een paar dorpen in Calabrië (Italië), het Baskisch in Frans Baskenland, het Bretons in Bretagne, het Nederlands in Frans-Vlaanderen, om maar een paar voorbeelden te noemen.

Wat nu kan die verschillen in positie verklaren? De houding van de overheid heeft er natuurlijk mee te maken, maar waarom lukt het de Catalanen wel met minder steun van de centrale overheid iets tot stand te brengen wat in Ierland niet of nauwelijks van de grond komt?

Taalminderheden: de talige kant

Vanuit taalkundig perspectief kunnen we een minderheidstaal op verschillende manieren ten opzichte van haar meerderheidsconcurrent karakteriseren. Allereerst naar de waarneembare verschillen tussen de talen zelf. De Keltische talen die we noemden behoren weliswaar tot de zogenaamde Indo-Europese taalfamilie, net als de Germaanse, Romaanse en Slavische talen en het Grieks en het Albanees, maar de normale taalgebruiker heeft weinig houvast aan de gemeenschappelijke oorsprong. Er bestaat zeer duidelijk een enorme afstand tussen het Iers en Welsh enerzijds en het Engels anderzijds. Te verwachten zou zijn dat bij grote verschillen de taal van de minderheid zich gemakkelijker kan handhaven: enerzijds doordat het gemakkelij-

[p. 718]

ker is zich te profileren tegen de concurrent, anderzijds doordat de sprekers van zo'n taal meer weerstand zullen hebben om de ‘vreemde taal’ als moedertaal, stiefmoedertaal zo u wilt, te accepteren. Volgens die voorspelling staan het Iers, het Welsh en het Duits in Bolzano in een veel sterkere positie dan het Catalaans (verwant aan het Spaans), en dan het Frans in Aosta dat verwant is aan het Italiaans, en in het bijzonder aan de Italiaanse dialecten in het nabijgelegen Piemonte. We zien dat bij de twee gebieden waar de minderheidstaal uitgesproken sterk staat (Catalonië en Bolzano) de voorspelling in één geval wel en het andere niet uitkomt. Daar waar de minderheidstaal zwak staat (Ierland en Aosta) komt de voorspelling ook in het ene geval wel en het andere niet uit.

Een andere manier om de zaak vanuit de talenhoek te bekijken is de volgende. We zien dat het Iers, het Welsh en het Catalaans alleen in de omschreven gebieden als taal worden gesproken en/of geschreven. Deze talen kunnen zich voor hun verdere ontwikkeling alleen inspireren op hun eigen gebied waar ze ipso facto al zwak staan. Daarentegen hebben het Frans en het Duits in Aosta resp. Bolzano veel betere overlevingskansen vanuit die gezichtshoek gezien: die taalgemeenschappen hebben zogezegd machtige bondgenoten. Het hoeft geen betoog dat de werkelijkheid ook hier strijdig is met de voorspelling.

Taalminderheden en behoud van identiteit

Een van de meest intrigerende vragen blijft: waarom lukt in Catalonië wel dat wat in Ierland ondanks alle overheidsstreven slechts moeizaam van de grond komt, of eigenlijk helemaal niet? Het is niet zo dat het de Ieren aan nationaliteitsbesef ontbreekt. Ook de Engelstalige Ieren zijn voor behoud van het Iers als tweede voertaal in het parlement. Het is niet zo dat het Iers niet meer wordt gekend: het wordt verplicht onderwezen vanaf de lagere school. Maar toch. Identiteitsbesef alleen is kennelijk bij lange na niet voldoende. Als het gaat om wens tot behoud van de identiteit zou het veel vanzelfsprekender zijn dat de bevolking massaal Iers gaat spreken dan dat Catalonië aan het Catalaans vasthoudt. Uiteindelijk zou het Verenigd Koninkrijk altijd nog eens kunnen besluiten om Ierland te veroveren. Catalonië heeft niets te vrezen; het is al veroverd, maar bezit een autonomie waar het redelijk tevreden mee is.

Hier zou men kunnen zeggen: ja, maar het verschil is dat de Ieren nu al eeuwenlang Engels spreken, terwijl de Catalanen nooit opgehouden zijn met Catalaans te spreken. Dat is maar ten dele waar. De bevolking van Barcelona zou, ongeveer als de bevolking van Dublin, gevoelsmatig wel de minderheidstaal willen spreken, maar doet het vooralsnog niet. De hoofdstad is voor een goed deel verspaanst. Catalaans wordt in Barcelona op de meeste scholen als verplichte tweede taal onderwezen, in het Spaans.

We kunnen ons haast niet aan de indruk onttrekken dat economische motieven een rol spelen. Ierland is arm vergeleken bij de meeste andere leden van de Europese Gemeenschap; de Ierssprekende gebieden in Ierland zijn nog armer. Catalonië daarentegen is het welvarendste gebied van Spanje. Het Ierse nationaliteitsgevoel wordt gevoed vanuit een underdogpositie. Zo'n gevoel is heroïsch en romantisch, maar leidt zelden tot gewenste resultaten. Het Catalaanse nationaliteitsgevoel wordt natuurlijk ook door ressentimenten bepaald, maar sterker

[p. 719]

door de reële constatering dat het in Catalonië beter gaat dan in de rest van Spanje.

Een voorzichtige conclusie

De overlevingskans van een taalminderheid hangt kennelijk slechts in beperkte mate af van de rol die de overheid speelt; de wens van de bevolking om de taal te doen overleven speelt hier een tenminste even grote rol. Men kan proberen die wens te stimuleren door te appelleren aan identiteitsbesef en dergelijke. Maarr ook als dat identiteitsbesef ontegenzeglijk aanwezig is, blijkt dat niet voldoende. Het appèl moet vergezeld gaan van een belofte die behoud danwel toename van de materiële welvaart inhoudt. Als men dit wat al te platvloers vindt, lees dan voor materiële welvaart kwaliteit van het leven. De fascistische regimes rond de Tweede Wereldoorlog hebben een dergelijk appèl gedaan, en niet zonder succes. Natuurlijk wil ik hiermee niet zeggen dat emancipatoren van taalminderheden eigenlijk fascisten zijn. Sterker nog, ik besef volledig, dat de meest geslaagde taalemancipatie heeft plaatsgevonden in het uitgesproken antifascistische Catalonië. Maar daar ontbreekt dan ook de noodzaak om de bevolking vanuit een underdog-gevoel naar een superioriteitsgevoel te praten.

Hoe dan ook, het behoud van het Nederlands in Nederland en Vlaanderen in een toekomstig verenigd Europa lijkt toch van een aantal hoofdzakelijk sociaal-economische factoren afhankelijk te zijn, die we op het ogenblik onmogelijk kunnen overzien.

Op het ogenblik spelen taalconflicten een rol in delen van Europa die ik met opzet buiten beschouwing heb gehouden: denk aan de provincie Kosovo in Joegoslavië. Ik heb deze niet als voorbeeld aan de lijst willen toevoegen, omdat de problematiek hier weer essentieel anders ligt. Bovendien heb ik mij tot de Europese Gemeenschap willen beperken, en mij ook daarin de grootste beperkingen opgelegd. Naar de taalproblematiek in Nederland, en vooral die in België heb ik slechts terloops verwezen. Niet omdat deze minder complex zou zijn, of minder interessant, maar omdat ik de voorkeur heb gegeven aan de behandeling van gebieden waarover ten onzent nauwelijks vooringenomenheden bestaan.