Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 659]

Gerrit van Dijk: omgaan met clichévormen
Donald Unger

DONALD UNGER
werd geboren in 1945 te Amsterdam. Studeerde Slavistiek en geschiedenis. Is journalist, ondermeer filmcriticus van Het Financiëel Dagblad. Publiceerde o.a. in de tijdschriften ‘Bzzlletin’, ‘Streven’, ‘Spiegel Historiael’ en het ‘Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis’.
Adres: Pieter Aertszstraat 46 I, NL-1073 SP Amsterdam

Gerrit van Dijk is een Nederlands animatiefilmer, die allengs internationaal beroemd is geworden. Hij valt al jaren op allerlei festivals in de prijzen, maar de Gouden Beer op de Berlinale van 1989 voor ‘Pas à deux’ (samen met Monique Renault gemaakt) was zeker de kroon op zijn oeuvre. Ik geloof niet, dat het woord ‘oeuvre’ overdreven is voor de aanduiding van het filmwerk, dat Van Dijk nu op zijn naam heeft staan. Hij is al zo'n twintig jaar bezig met de animatiekunst.

‘Ik ben tegelijk met de Nederlandse animatiefilm begonnen’, zegt Gerrit van Dijk, 51, geboren in Uden en allang woonachtig in Haarlem. De animatiefilm in Nederland bestond al vóór de jaren zeventig, waarbij we vooral dienen te denken aan mensen als George Pal, een Hongaarse immigrant, die vóór de Tweede Wereldoorlog baanbrekend werk voor Philips verrichtte en later naar de VS vertrok, en natuurlijk aan Marten Toonder, schepper van Tom Poes en Ollie B. Bommel. Er was in de derde plaats Joop Geesink, stichter van de ‘Dollywood’-studio's, die enkele jaren geleden is gestorven. Hij heeft de uitreiking van een Oscar voor ‘Anna en Bella’ van de in Nederland wonende en werkende Deen Børge Ring in 1986 net niet meer meegemaakt.

Het was de vierde maal, dat een Nederland se produktie of cineast een Academy Award kreeg, en dit maal ging de prijs naar een animatiefilm. Dat was toch niet zo'n verrassing als velen wel dachten. In Nederland is men in het algemeen niet op de hoogte van de waardering, die er internationaal voor onze animatiefilms bestaat, zelfs in de Nederlandse filmwereld niet. Men slaat dit genre niet erg hoog aan, zoals men de korte film, de opdrachtfilm, de commercial of zelfs de documentaire niet bijster interessant vindt bij ons. Toch leveren Nederlanders in deze genres vaak uitstekende prestaties.

Het volle licht valt op de speelfilm, waarin we helaas niet uitblinken. Mocht een Fons Rademakers of een Paul Verhoeven aan de andere kant van de Atlantische Oceaan opvallend succes hebben, dan staan ten onzent velen klaar om hen dat in te peperen.

[p. 660]

Gerrit van Dijk, ‘CubeMencube’ (1975).

Gerrit van Dijk is tegelijk met de grote opkomst van de Nederlandse animatiefilm in de jaren zeventig begonnen. Wie enkele jaren terug de promotiefilm ‘Beeld voor beeld’ op de Nederlandse televisie heeft gezien, een documentaire over de Nederlandse animatiekunst, zal namen kennen: Ronald Bijlsma, Niek Reus, Paul Driessen, Jacques Verbeek en Karen Wiertz, Hans Nassenstein, Ellen Meske en de eerder genoemde kunstenaars. Er zijn anderen, niet minder begaafd, onder wie Evert de Beijer opvalt, een animatiefilmer, die is afgestudeerd aan de Nederlandse Filmacademie. Dat is iets bijzonders, want onze animators zijn gewoonlijk ‘self made’. Zo ook Gerrit van Dijk, die oorspronkelijk beeldend kunstenaar is en zijn opleiding heeft ontvangen aan de Academie voor Kunst en Architectuur te Tilburg. Hij geeft daar trouwens al enkele jaren les, zoals hij in het verleden heeft gedoceerd aan de Vrije Academie in Den Haag en daarvóór aan een IVO-school (voor moeilijk opvoedbare kinderen) in Haarlem. Destijds ging het om tekenlessen, al deed hij ook andere dingen met de kinderen. Ze mochten bij een en ander ‘vrij interpreteren’ en van schilderijen stapten ze via bewegende beelden gemakkelijk over op filmpjes. Er was een 8 mm camera in de buurt. ‘Vóór die tijd had ik eigenlijk geen belangstelling gehad voor animatie’, zegt Van Dijk. Hij was geen fan van Tom en Jerry noch van het werk van Walt Disney. Gerrits interesse voor de animatie ontwaakte via de kennismaking met het werk van Norman Mac Laren, fameus Canadees animator, één van de grote filmkunstenaars van de eeuw, door Van Dijk ‘de Mondriaan van de animatiekunst’ genoemd. Dat was aan het begin van de jaren zeventig, in een tijd, dat in ons land niet alleen Gerrit van Dijk nieuwe wegen voor de animatiekunst ontdekte. Zo werd in '73 Holland Animation opgericht, een belangenbehartigingsorganisatie, die onder meer in de winter van '83 op '84 in Arnhem de grootste animatie-expositie heeft georganiseerd, ooit in Europa gehouden. De aandacht was speciaal op Norman Mac Laren gericht en het was de bedoeling het Disneyimago van de animatiefilm, het ‘kinderfilmimago’, te doorbreken. De ‘volwassen’ animatiefilm is inhoudelijk vaak wrang, intellectualistisch, ‘sophisticated’ en qua vorm op een mathematisch aandoende wijze gecomponeerd, zoals ook bij Mac Laren. ‘Hij had allang gedaan wat ik wilde gaan doen’, vertelt Gerrit, die de Canadees als een soort collega ging beschouwen. Hij had in die begintijd weinig of geen contact met andere Nederlandse animators en ‘ik dacht, dat ik de enige ter wereld was’. Van Dijk ging niet meteen over op het animatiewerk en bleef tot het eind van de jaren zeventig met schilderen en andere beeldende kunst bezig. Hij exposeerde van tijd tot tijd en er komt aan het eind van dit jaar een overzichtstentoonstelling van zijn werk in het Haarlemse Frans Halsmu-

[p. 661]

seum. Bijzonder waren de projecten, die hij ondernam met de Haarlemse kunstenaar Pieter Zwaanswijk, zogenaamde ‘objekten’. Er was b.v. een door Edward Kienholz geïnspireerd object (deze kunstenaar werd in die tijd juist beroemd) en later was er ‘Pink Morris’, Dadaachtig, waarbij een auto ‘begroeid’ was met o.m. schimmels. Sommige projecten veroorzaakten een rel en provocerend was zeker het ‘Schildersverdriet’, een ‘anti-hommage’ met elf ‘overbodige zelfportretten’, b.v. van een keurig gekleed man met palet, die de ogen sluit en een pistool tegen het hoofd zet.

Het waren ‘multidisciplinaire’ en ‘multimediale’ projecten, zoals hij ze zelf noemt, en in zekere zin sloten ze aan op het animatiewerk, waar hij zich aan begon te wijden. Belangrijk was meteen al ‘Vlag’ ('72 - drie minuten), waarin het Wilhelmus het moet ontgelden. Het volkslied wordt als het ware in stukjes geknipt. Gerrit van Dijk toonde zich een satirisch en sociaal geëngageerd kunstenaar, een animator met een groot gevoel voor humor èn voor het experimentele. Aan ‘Vlag’ werkte hij ruim een jaar. Hij gebruikte geen camera en tekende de film direct op 16 mm. ‘Ik wist amper hoe ik dat moest aanpakken’. Van Dijk maakte gebruik van blokjes van negen beelden, waarbij eerst één beeld werd ingetekend en de volgende acht zwart waren en daarna twee beeldjes werden ingetekend met zeven zwart, zo verder naar beneden tot nul. ‘Butterfly’ ('75 - drie minuten, twintig seconden) was zijn eerste film op 35 mm. Hij ging zich toen meer op de animatie oriënteren en besteedde zijn tijd beurteling aan schilderen en animatiewerk. ‘Sportflesh’ ('76 - twee minuten, vijftig seconden) is een scherpe aanval op de verafgoding van sportwedstrijden en -helden, waarbij getekende figuren in elkaar vloeien tegen een achtergrond van krantefoto's. Het filmpje maakte deel uit van een ‘object’, een antisportproject, weer ondernomen met Pieter Zwaanswijk, dat onder meer in Antwerpen te zien is geweest.

Van Dijk was al gewend aan het werken met verschillende disciplines en media en in zijn animatiefilm is hij voortdurend in de weer met allerlei technieken. ‘In iedere film wil ik iets nieuws’, zegt hij, ‘een andere vorm, een andere

Gerrit van Dijk (^o1939).

[p. 662]

Gerrit van Dijk, ‘A good turn dailly’ (1983).

techniek, een andere uitdaging’. In ‘Cube-Mencube’ ('75 - tien minuten), een combinatie van cel- en cut out-animatie, worden alle geluiden met behulp van menselijke stemmen gemaakt.

Een techniek als rotoscoping is niet nieuw en wordt al tientallen jaren gebruikt. Hij is zo oud als de animatie en we kunnen hem zien in b.v. Walt Disney's ‘Alice’ of in Fleischers ‘Gulliver’. Men gaat uit van geprojecteerde live action beelden, die tot op zekere hoogte nagetekend worden of opgenomen en dan nagetekend en ‘gedeformeerd’ tot animatiefiguren. We zien een telkens wisselend en anders geïnspireerd gebruik van rotoscoping in ‘Music for the millions’ ('83 - drie minuten), ‘A good turn daily’ ('83 - dertien minuten) en in ‘Pas à deux’ ('88 - vijfeneenhalve minuut). Er is in Gerrits films een speciale combinatie van live action en animatiebeelden, die vooral in ‘A good turn daily’ (een Gouden Kalf op de Nederlandse Filmdagen in Utrecht in '84) spectaculair effect oplevert. De hoofdpersoon in dit filmpje conformeert zich aan de kleine en grote mensen en machthebbers uit de geschiedenis. Als een moderne Don Quijote werpt hij zich in de strijd tegen de algemene maatschappelijke en politieke problemen van onze tijd. Hij heeft de wil, maar niet de kracht. ‘Ik heb gezocht naar universele beelden’, is Gerrits toelichting. ‘Bijna cliché's, zou je kunnen zeggen, die aaneengeschakeld worden’. De grootste klus bij het maken van ‘A good turn...’ was overigens het regelen van de rechten voor het gebruik van alle mogelijke beelden en fragmenten in het filmpje. Van Dijk past in ‘A good turn daily’, tot nog toe waarschijnlijk zijn beste en in ieder geval zijn beroemdste, diverse technieken toe, rotoscoping natuurlijk, maar ook step by step printing, aerial image, cel, tekenen op papier en cut out. Bij step by step krijgen de live beelden, die met de camera zijn opgenomen (24 per seconde) in een laboratorium een nummer en worden ze naar behoefte uitgetrokken, overgeslagen of verdubbeld. In het geval van aerial image worden live beeld en getekend beeld tegelijk opgenomen en moet de aansluiting exact gelijk zijn.

‘Iets nieuws in elke film, een uitdaging’, zo formuleerde hij het eerder. Maar ontwikkelt hij een eigen stijl?

‘Ik ken m'n eigen stijl niet zo’, aldus de filmer. Maar hij moraliseert nogal, zoals dat past bij de satiricus en diens sociale bewogenheid. ‘Pas à deux’ propageert b.v. de gelijkheid van man en vrouw, die tenslotte onafhankelijk van elkaar dansen.

Gerrit van Dijk vindt niet, dat de animatiefilm altijd een boodschap moet hebben. ‘En ik heb ook niet altijd het gelijk aan mijn kant’. Norman Mac Laren maakte ooit het klassieke ‘Neighbours’ een aanklacht tegen oorlog en agressie. Gerrit van Dijk begon zijn animatiecarrière met ‘Vlag’, waarin het Nederlandse

[p. 663]

Gerrit van Dijk, ‘Pas à deux’ (1988).

volkslied kapot wordt geknipt. ‘Het moet kunnen’, zoals dat in het jargon van de jaren tachtig heet, die inmiddels voorbij zijn. We dachten aan dit filmpje terug, toen we enige tijd geleden ‘Animation has no borders’ zagen, waaraan 36 animators van over de hele wereld een bijdrage hadden geleverd, gebaseerd op telkens een ander fragment uit de Internationale. Het waren uiteraard vaak volkomen verschillende en aan elkaar tegengestelde stukjes film en zo liet de Oostenrijker Max Bannah een man op de tonen van dit befaamde vrijheidslied in de gevangenis verdwijnen. Is dit niet net zoiets als het stukknippen van het Wilhelmus? Maar Gerrit vindt dat toch geen goede vergelijking.

Hij is al geruime tijd bezig met een groot ‘pan-Europees’ animatiefilmproject, ‘Seven Deadly Sins’, waaraan negen animators uit negen verschillende landen gaan meewerken. Het zal miljoenen kosten, maar de kans is heel groot, dat de financiering op tijd rondkomt. De officiële première van ‘Seven Deadly Sins’ is gepland voor januari 1993.

Waardoor voelt de kunstenaar Gerrit van Dijk zich het meest geïnspireerd?

‘Ik voel me nog altijd meer schilder dan animator’, zegt hij. ‘Dat zie je eigenlijk niet zo in mijn films. Wat ik in het animatiewerk het belangrijkste vind is het rekening houden met de tijdsfactor, het spelen daarmee. Een film moet zijn als een compositie, wat je heel weinig in films ziet. Zo heb ik “A good turn daily” gecomponeerd als een symfonie. Er is een derde element, het gebruik maken van cliché's. De grote cineasten uit het verleden, een Eisenstein, een Murnau, een Bunuel, schuwden dat niet. Jan Svankmajer, de Tsjechische animator, doet 't ook fantastisch. Men moet leren omgaan met clichévormen om tot iets nieuws te komen’.