Ons Erfdeel. Jaargang 33

Publikaties

Antwoord van L. Wils aan L. Huyse

Ons Erfdeel, nummer 2, 1990, pp. 239-243 bevatte een bespreking door Luc Huyse van het boek Honderd jaar Vlaamse Beweging van Lode Wils, die nu een recht op antwoord eist. Noodgedwongen zien wij ons verplicht deze reactie te publiceren. Wij verontschuldigen ons daarvoor bij de lezer die waarschijnlijk niet zit te wachten op een ‘litanie zonder einde’. Deze reactie wordt hierbij onverkort en zonder redactionele verbeteringen afgedrukt. Wij willen er wel op wijzen dat deze reactie van Lode Wils een toelichting van zijn standpunt is, en geen ‘rechtzetting van een zakelijk element’ bevat.
De Redactie.

Onverteerd verleden.
Over de geschiedschrijving van collaboratie en repressie

Luc Huyse schrijft in Ons Erfdeel van maart-april 1990, pp. 239-243, een kritiek op mijn boek Honderd jaar Vlaamse Beweging, deel III, In en rond Wereldoorlog II (Leuven, Davidsfonds). Hij noemt mij ‘misleid en tot erg aanvechtbare conclusies gebracht... Wils ziet de repressie als het zoveelste gevecht tussen katholieken en vrijzinnigen. Vanaf de eerste dagen van de bevrijding, schrijft hij (Wils), dook in het debat over de berechting van de collaborateurs een felle tegenstelling op tussen de katholieken en de antiklerikale partijen. De eerste predikten mildheid, de anderen stuurden aan op het gebruik van de botte bijl. Toen de katholieke partij medio 1945 uit de regering verdween, kreeg de repressie, zegt Wils, al snel de allure van een antikatholieke operatie. Deze historicus is, met andere woorden, een aanhanger van de theorie, die in de bestraffing van de collaborateurs een vrijzinnig komplot ontwaart... (Dus hij) gaat er bovendien van uit dat de samenzweerders een weloverwogen plan de campagne hadden.’ Huyse besluit dat ik een mythe verspreid heb.

Onder de historici bestaat er zeker geen theorie die in de bestraffing van de collaborateurs een vrijzinnig complot ontwaart, met samenzweerders en een weloverwogen plan de campagne. Huyse citeert geen enkele zin waarin ik zoiets zou geschreven hebben. Hij zou er ook geen kunnen vinden. Als socioloog mag hij dat debat verder voeren met de journalisten die hij citeert, maar als historicus wens ik aan die ‘komplotten’ mijn tijd niet te verliezen.

Huyse schrijft: ‘De repressie stond in het begin, zeker in de eerste vijftien maanden na de bevrijding, zelden vooraan op de politieke agenda.’ Maar één kolom verder vermeldt hij dat er 405.000 regressiedossiers werden aangelegd, nota bene op een bevolking van 8 miljoen, kinderen inbegrepen. En dat zou dus niet op de politieke agenda gestaan hebben, of pas achteraan?

In De Standaard van 5 april 11. schrijft Huyse zelf over het politieke ‘spel’ in België: ‘Soms liet een speler zich, drijvend op externe omstandigheden (de nasleep van de Duitse bezetting)... verleiden tot een stille machtsgreep (“links” in de repressie...)’

Ik kan verzekeren dat die machtsgreep niet ‘stil’ gebeurde, dat ‘rechts’ zich niet liet doen, dat dit thema vóóraan op de politieke agenda stond. De koningskwestie was slechts een onderdeel van deze felle, eskalerende strijd tussen links en rechts over de repressie en niet te vergeten de epuratie.

Want het ging niet alleen over 405.000 kandidaten voor een strafrechterlijke vervolging, het ging ook over de samenstelling van 2.600 gemeenteraden, van de provincieraden en alle andere overheids- en semi-overheidsbesturen. Het ging over ontslagen, benoemingen en bevorderingen voor vele tienduizenden ambtenaren, leerkrachten en noem maar op. In één woord, het ging om DE MACHT. En historici weten dat dit de essentie uitmaakt van de politiek, die geen ‘spel’ is.

In mijn boek heb ik beschreven hoe de katholieke opinie, die vanaf september 1944 matiging van de repressie vroeg, meer en meer in de hoek gedrukt werd door de verenigde antiklerikale partijen. Begin februari 1945, in volle oorlog en pas enkele dagen na het Duitse Ardennen-offensief, brachten de socialisten de regering Pierlot ten val, naar aanleiding van de vrijlating van de nationalistische senator Hendrik Borginon. De katholieken verloren niet alleen de leiding van de regering, maar ook de portefeuille van Binnenlandse zaken, die essentieel was voor de zuivering van het overheidspersoneel en de ondergeschikte besturen. Bovendien werd de katholieke minister van Justitie Verbaet ontslagen en zijn opvolger Du Bus onder het toezicht gesteld van de liberaal Van Glabbeke. Op de koop

[p. 618]

toe kwamen, tegen katholiek verzet in, de communisten opnieuw in de regering waaruit ze bij hun poging tot staatsgreep van november 1944 ontslag genomen hadden. Niet alleen de socialistische eerste minister Van Acker, ook de liberalen dreigden te regeren zonder de katholieken, maar in elk geval met de communisten. Opnieuw ging het naar de vorming van een antiklerikaal blok tegen een katholiek blok, zoals vóór 1914. Dat was de uitkomst van een ontwikkeling sinds de jaren dertig en tijdens de bezetting, een ontwikkeling die één van de hoofdthema's vormt van mijn boek.

Al in maart 1945 werd weer een campagne gevoerd in de antiklerikale pers tegen de nieuwe katholieke minister van Justitie, die te laks zou geweest zijn inzake repressie. Bij de ineenstorting van Duitsland in april-mei 1945 kregen de pers en de politiek in het algemeen hun volle vrijheid. Onmiddellijk stortten beide kampen zich op de koningskwestie, die tot dan toe verboden terrein was geweest voor de pers. Daaruit zou spoedig blijken dat een groot deel of zelfs de meerderheid van de publieke opinie niet het harde standpunt deelde dat de antiklerikale partijen innamen tegenover elke aanpassing of collaboratie onder de bezetting. Mede daarom werd er in mei-juni naar geweld gegrepen om een terugkeer van de koning te verhinderen en een doorgedreven zuivering af te dwingen. De communistische pers voerde een volgehouden campagne om opnieuw de volksjustitie op gang te brengen zoals bij de bevrijding in september. Ze kreeg daarvoor de steun van een aantal liberale en socialistische bladen. In een heel aantal gemeenten van het Vlaamse land werden families van ‘incivieken’ uit hun huis en streek verdreven, hun woningen bestormd en de inboedel vernield. Er werd opnieuw gemolesteerd en zelfs gemoord. Familieleden die aan de gevangenispoort aanschoven met een pakje ondergoed en voedsel, werden afgetuigd. Rechters en advocaten werden geïntimideerd.

Huyse schrijft: Wils ‘vergeet echter dat België in de eerste maanden na de bevrijding in een situatie verkeerde, die de sociologen anomie noemen: een overgangstoestand waarin wet en orde grotendeels op non-actief staan - niet omdat men het zo wil, maar omdat het niet anders kan.’

Daarbij drie bedenkingen. Ten eerste heb ik de groei van wat bij Huyse anomie heet, en wat ik een burgeroorlog genoemd heb, over tientallen bladzijden beschreven en dus zeker niet vergeten. Ten tweede kwam de gewelddadige periode van mei-juni 1945 driekwart jaar na de bevrijding en dus niet in de eerste maanden. Ten derde heb ik betoogd dat sommige groepen die anomie heel zeker wél wilden en actief nastreefden. Als Huyse het weekblad van de socialistische partij van zijn eigen arrondissement Leuven wil lezen, zal hij zien dat die partij de volksjustitie aanwakkerde in samenhang met haar agitatie om de rechtse schepenen van Leuven af te zetten. Dat zou daar zoals elders pas lukken nadat in augustus 1945 de katholieke partij de regering verlaten had.

Ik kan dus als historicus de socioloog Huyse geruststellen: hij heeft geen mythe rondgestrooid toen hij in de krant schreef dat ‘links’ zich door de nasleep van de Duitse bezetting liet verleiden tot een machtsgreep.

L. Wils