Ons Erfdeel. Jaargang 33

De Madrigalen van Giaches de Werth

Het Madrigaal

Van oorsprong is het madrigaal een stuk vocale poëzie - in de meeste gevallen twee- of driestemmig - dat zich in de loop van de veertiende eeuw in Italië heeft ontwikkeld. Aanvankelijk was het madrigaal qua inhoud pastoraalidyllisch, maar later kwam het ook voor als satire of in didactische vorm.

De belangrijkste gedaante waarin het madrigaal zich zou manifesteren, komen we tegen in de zestiende en een groot gedeelte van de zeventiende eeuw. Het vroegere mandrigaal is reeds in de loop van de vijftiende eeuw uitgestorven, en afgezien van de naam bestaat daarmee dan geen enkele overeenkomst. Het nieuwe madrigaal is polyfoon - doorgaans drie- of vierstemmig - en naar inhoud volstrekt wereldlijk. Vooral in de tweede helft van de zestiende eeuw werd het uitermate populair en ging het als voorbeeld dienen voor gelijksoortige en ten dele gelijkende composities in andere talen dan het Italiaans, verspreid over geheel Europa. Mede daardoor heeft het madrigaal een vooraanstaande rol gespeeld in de stilistische ontwikkelingen, die zouden uitmonden in de Barok, vooral waar het qua expressie de relatie tussen tekst en muziek betreft. Zo gezien vormt het madrigaal het belangrijkste muzikale genre van de late Renaissance.

In het midden van de zestiende eeuw waren de madrigalen van Giovanni Pierluigi da Palestrina (ca. 1525-1594), Orlando di Lasso (1532-1594) en Adrian Willaert (ca. 1485-1562) uitgegroeid tot vijf- en zesstemmige, meestal sterker emotioneel getinte muziekstukken. Veelvuldig komen we in het kader van de Italiaanse madrigalen de naam van Claudio Monteverdi (1567-1643) tegen, en ofschoon dat niet ten onrechte is, missen we in vele opsommingen node de naam van een grote Italiaanse Vlaming.

Giaches de Werth

Ofschoon hij een ‘Nederlander’ was en composities van hoog gehalte heeft nagelaten, zal zijn naam ook nu nog steeds relatief (te) weinig muziekliefhebbers iets zeggen: Giaches de Wert(h). Die achternaam is waarschijnlijk afkomstig van het plaatsje Weert bij Antwerpen, waar deze ‘Jacques’ omstreeks 1535 werd geboren. In navolging van die andere, later fameuze ‘muzikale Nederlander’ Roland Lassus ( = Orlando di Lasso) werd Jacques al heel jong meegenomen naar Italië, om aldaar als koorknaap te fungeren. Nadat omstreeks 1550 ‘de baard in de keel’ had toegeslagen, studeerde Werth bij weer een andere Vlaming die in Italië was beland: Cypriaan de Rore (ca. 1515-1565). Vanaf 1565 was hij als kapelmeester in dienst aan het hof van hertog Gonzaga in Mantua, van waaruit hij andere Europese muziekcentra

[p. 608]

bezocht: Augsburg, Venetië en Ferrara. Hoewel Giaches de Werth zeer belangrijk is als liturgisch componist (missen, hymnen, psalmen, motetten, een passie etc.), schreef hij toch ook zo'n tweehonderd niet-kerkelijke stukken, waarvan meer dan de helft madrigalen, de meeste vijfstemmig. Het grootste deel van zijn composities wordt gekenmerkt door een enorme rijkdom aan ideeën in melodisch opzicht. Dit deel van zijn werk vormt een hoogtepunt in de muziek der Renaissance van Noord-Italië.

Zevende Boek der Madrigalen

Een markant voorbeeld daarvan is Werths Zevende Boek der Madrigalen, in 1581 in Venetië uitgegeven. Het vormt een verzameling van dertien vocale werken, die als Werths eerste collectie volledig gerijpte stukken in dit genre kunnen worden beschouwd. De teksten stammen onder meer van de meest vooraanstaande dichters uit die tijd: Francesco Petrarca (1304-1374), Lodovico Ariosto (1474-1533) met een vers uit Orlando Furioso; en Torquato Tasso (1544-1595), uit wiens Gerusalemme liberata (1581) Werth de klaagzang van kruisridder Tancredi aan het graf van zijn beminde Clorinda heeft verklankt (vgl. Monteverdi's Combattimento di Tancredi e Clorinda, 1624). In deze collectie vinden we tevens het beste bewijs voor de stelling dat met de ontwikkeling van het madrigaal in de tweede helft van de zestiende eeuw deze kunstvorm, voor zover het de realisatie ervan betreft, buiten de technische mogelijkheden van amateurzangers viel.

Recente Versie op CD

In 1989 werd deze collectie voor het eerst op geluidsdrager uitgebracht in een versie van The Consort of Musicke, een groepering die in 1969 door Anthony Rooley werd opgericht. Deze vakmensen leggen zich toe op de uitvoering van vocale Italiaanse muziek van omstreeks 1600. De groep bestaat uit een kern van zes zanger(e)s(sen), soms versterkt, zoals in het onderhavige geval. Het bijbehorende, geïllustreerde tekstboekje bevat een toelichting in de drie moderne talen, en de oorspronkelijke Italiaanse gezongen strofen zijn er eveneens in te vinden, met daarnaast ook de drie vertalingen. Een fraai staaltje muziek van het hoogst denkbare niveau, in een uitvoering, die dezelfde kwalificatie verdient.

Heinz Wallisch

giaches de werth (1535-1596):
- Il settimo libro de Madrigali, 1581, The Consort of Musicke, o.l.v. Anthony Rooley VIRGIN CLASSICS Veritas VC 7 90763-2 (1989)