Ons Erfdeel. Jaargang 33

Muziek

Goeyvaerts' Aquarius gecreëerd te Rotterdam

Op 5 april 1990 vond in de Rotterdamse stadsschouwburg de creatie plaats van Karel Goeyvaerts' operaproject Aquarius. Eigenlijk gaat het hier om een voorlopige, kleine versie voor een beperkt aantal zangsolisten (acht sopranen), een kamermuziekensemble (vijftien musici) en vijf dansers. Voor de grote versie wordt een bezetting voorgeschreven die voor een produktieapparaat van een traditioneel operahuis geen enkel probleem stelt: zestien solisten, koor, dansgroep en een orkest van tachtig musici.

Aquarius werd aangekondigd als een toneelcantate, een scenische cantate, of ook nog, een aanzet tot opera. Dit duidt er al op dat een aantal elementen uit de normale literatuuropera of uit het muziekdrama hier ontbreekt, of op zijn minst op een heel andere manier functioneert. Ten eerste belichamen de solisten geen personages, zij typeren geen karakters, die in de loop van het stuk een individuele psychologische ontwikkeling doormaken. De acht sopranen treden namelijk altijd gezamenlijk op, als een collectief en op voet van volledige gelijkheid. Verder is er geen libretto in de eigenlijke zin van het woord. Uiteraard ontbreekt elke vorm van dialoog, als gevolg van het feit dat dramatische personages afwezig zijn. Bovendien is de ontwikkeling van het scenische gebeuren lang niet zo narratief als gebruikelijk in opera. Er is slechts een algemene lijn vastgelegd: in het eerste deel krijgt de mensheid een vermoeden van een nieuw tijdperk, de era van de Waterman, waarin menselijke verhoudingen niet langer geregeerd worden door macht, onderdrukking en beknottende hiërarchieën; deze nieuwe samenlevingsvorm wordt echter pas in het tweede deel werkelijk bereikt.

Ook de teksten worden op een hoogst oorspronkelijke manier aangewend. Niet alleen worden er acht verschillende talen gebruikt, maar bovendien worden afzonderlijke woorden vaak ontleed tot fonemen, die door hun plaatsing (in gewijzigde volgorde, superpositie van verschillende fonemen, etc.) niet langer als bestanddelen van een bepaald woord (met zijn concrete betekenis) kunnen worden waargenomen. Voeg daarbij nog de aanwezigheid van een groot aantal onomatopeeën, en het wordt duidelijk dat de tekst niet zozeer als ‘taal’ functioneert (semantisch), maar als ‘klankmateriaal’. In dat opzicht is het heel normaal dat Goeyvaerts niet eerst een tekst geschreven heeft die hij daarna ‘op muziek zette’, maar dat de tekst tezamen met de muziek ontstaan is. Deze tekst is muziek, omdat hij bestaat uit sonoor materiaal dat op dezelfde manier ‘gecomponeerd’ wordt als de rest van de muziek. Deze ‘verbosonie’ is reeds terug te vinden in vroeger werk van Karel Goeyvaerts, bijvoorbeeld in zijn Bélise dans un jardin uit 1972.

Voor de creatie had Fact - een Rotterdamse werkgroep voor bijzondere theaterprojecten die voor de produktie zorgde - helaas beroep gedaan op een aantal mensen die, met uitzondering van dirigent Mark De Smet, blijkbaar helemaal geen raad wisten met Goeyvaerts' geesteskind. De enscenering was ronduit catastrofaal.

[p. 606]

Toneelcantate ‘Aquarius’, van Karel Goeyvaerts, door Kerngroep Bijzondere Projekten/F Act, Rotterdam.

Zowel de regie (Ernst Boreel) als, in mindere mate, de choreografie (Marc Vanrunxt) kwamen soms niet alleen amateuristisch over, maar stonden bovendien haaks op Goeyvaerts' concept. Uit de bovenstaande beschrijving van de opzet van Aquarius blijkt reeds overduidelijk hoezeer het werk om een niet-semantische, abstracte en symbolische dramaturgie vraagt. Symboliek was er wel in de enscenering (het afleggen van de oude gewaden, de reiniging tot de nieuwe mens, etc.), maar deze symboliek was zo weinig geraffineerd en zo concreet dat ze niet naar behoren functioneerde. Dieper liggende betekenissen kan men immers niet aanboren door een realistisch-beschrijvend ‘verhaaltje’ op de planken te zetten. Ondanks deze scenische mislukking geloof ik zéér sterk in de muziektheatrale mogelijkheden van Aquarius. Misschien is het wel onvermijdelijk dat bij wezenlijk vernieuwende werken de componist zijn dramaturgische concept veiligheidshalve zelf zo gedetailleerd mogelijk moet invullen: denk maar eens aan Richard Wagners muziekdrama's (tot de architectuur van het Festspielhaus toe bijna volledig een éénmansonderneming), of aan Arnold Schönbergs symbolistisch (!) drama Die Glückliche Hand, waar niet alleen tekst en muziek maar ook decor, kostumering, belichting, technische infrastructuur enz. van de hand van de componist zijn. Cruciaal voor de enscenering van de definitieve, ‘grote’ versie zal de behandeling van de koren zijn. Slechts een regisseur die erin slaagt moeilijke kooropera's als Mussorgsky's Boris Godoenov of Schönbergs Moses und Aron op een theatraal verantwoorde manier op de planken te zetten, zou hiervoor in aanmerking moeten komen. Bovendien zou hij ook het abstracte (wat niet hoeft te betekenen: statische, of intellectualistische) en rituele karakter van Aquarius overtuigend moeten kunnen waarmaken. Wanneer men een regisseur vindt die tenminste voor een creatie de componist en zijn werk wil dienen, in plaats van een ‘persoonlijke interpretatie’ te bieden die helemaal nog niet gemeten kan worden aan de norm van de opvoeringstraditie, pas dan zal blijken dat Aquarius ondanks alles een échte ‘opera’ is, en niet louter een toneelcantate.

Wat de uitvoering zelf betreft, hebben vooral de acht sopranen bij de première op vocaal gebied mooi werk geleverd. Ook de dan-

[p. 607]

sers hebben geprobeerd er het beste van te maken. Dirigent Mark De Smet, die bijzonder goed vertrouwd is met het werk van Karel Goeyvaerts, bracht een mooie, doorzichtige en coherente (tempokeuze) verklanking. Maar het ensemble dat hem ter beschikking gesteld werd, was totaal niet van het niveau van de musici waarmee hij indertijd in De Nieuwe Muziekgroep werkte.

Goeyvaerts' muziek klonk echter overheerlijk: het is toch wel hoogst uitzonderlijk dat een muzikale taal zo toegankelijk en sensueel kan zijn zonder tegelijkertijd aan artistieke kwaliteit in te boeten. Goeyvaerts is één van de weinigen die erin slagen het dilemma van de hedendaagse muziek (ofwel eerlijke maar hermetische muziek, ofwel pulp bestemd voor massaconsumptie) te overstijgen. Ik wil een poging doen om die bijzondere combinatie van authenticiteit, compromisloosheid en toegankelijkheid te verklaren.

De gebruikte techniek is in essentie die van de repetitieve muziek (minimal music). Hierin speelt de voortdurende herhaling van een kort melodisch-harmonisch gegeven een belangrijke rol. Haast onmerkbaar treedt er op een bepaald moment een minieme wijziging op, zodat de indruk van continuïteit veel sterker is dan die van ontwikkeling van het muzikale materiaal. Sinds de jaren '70 oefende deze musiceervorm van Amerikaanse oorsprong ook grote invloed uit op de Europese componisten. Ongeacht eventuele andere functies die ze kon vervullen, leed deze muziek op esthetisch gebied vaak schipbreuk door haar primitiviteit en/of haar uitsluitend psychologiserende bedoelingen. Beide aspecten oefenden gedurende een korte tijd een heilzame invloed uit op de misschien enigszins verkrampte hedendaagse muziek, maar in haar geheel ontaardde de repetitieve muziek algauw tot een meer commercieel dan artistiek interessante richting. Karel Goeyvaerts weet nu beide gevaren te omzeilen: zijn muziek is helemaal niet simplistisch en leent zich ook niet tot transcendente of andere meditatievormen. De rijkdom ervan dwingt juist tot een intrinsiekmuzikale, esthetische beluistering: ondanks het repetitieve karakter gebeurt er zoveel in deze muziek (motiefcombinaties, wijziging in orkestratie, planmatig verloop enz.) dat een actieve, geconcentreerde luisteraar er bijzonder veel zuiver muzikaal genoegen uit kan putten.

Onbeschrijfelijk mooi en rijk was bijvoorbeeld het deel Aanloop, dat in de definitieve versie voor orkest ten gehore werd gebracht (via luidsprekers; een opname van het Philharmonisch Orkest van Vlaanderen uit 1988).

Deze enscenering van Aquarius kunnen we het best zo vlug mogelijk vergeten, maar Karel Goeyvaerts' muziek moet gekoesterd worden. Aquarius is een échte en rijke opera, en de Koninklijke Muntschouwburg en/of de Opera voor Vlaanderen zouden dit zo snel mogelijk moeten kunnen bewijzen.

M. Delaere