Ons Erfdeel. Jaargang 33

Theater

Veertig jaar Arca

Het Gentse Arca-theater bracht tijdens het afgelopen seizoen een opmerkelijke en veel geprezen produktie van De tijd en de kamer van Botho Strauss (cf. F. Six, ‘Botho Strauss spit de tuin van Eros’, Ons Erfdeel nr. 3, 1990). Met deze opvoering was Arca eveneens van de partij op het festival van Vlaams theater te Moskou in mei 1990. Bovendien werd deze produktie, geregisseerd door Jos Verbist en Herman Gilis, ook geselecteerd voor het jaarlijkse Festival van de beste voorstellingen uit de Nederlanden te Rotterdam. Dit succes bewijst voldoende dat Arca een springlevend theater is, dat zich vooral toelegt op eigentijds werk in een dito vormgeving.

In de maand juni vierde Arca zijn veertigjarig bestaan met een waaier van activiteiten die herinneren aan de veelzijdige initiatieven van het Gentse theater.

Toneelstudio '50, zoals Arca aanvankelijk heette, was ontstaan uit de Gentse Koninklijke Toneelschool, waarvan Rodolf De Buck directeur was. De stichter en ‘animator’, Dré Poppe, was leraar aan deze instelling. Tijdens de academische zitting van 9 juni 1990 herinnerde hij er nog eens aan dat hij al enige tijd de hoop koesterde een nieuw Gents ensemble te kunnen vormen. Na de oorlog was het gezelschap van de K.N.S. immers afgeschaft en werd de Gentse schouwburg bespeeld door het Nationaal Toneel uit Antwerpen. Pas met de klas waarin toevallig Walter Eysselinck, Rudi van Vlaenderen en Roger de Wilde samen de cursussen volgden, slaagde hij erin zijn plannen te verwezenlijken. De eerste produktie, Polukrates door Herwig Hensen, werd gespeeld in de aula van de Rijksuniversiteit. In de daarop volgende jaren werd een ‘gespeelde lezing’ gebracht van Christofel Marlowe door Achilles Mussche en werden de eenakters De Geliefden van Hugo Claus en Het eiland en de dageraad van Walter Eysselinck geënsceneerd. Deze repertoirekeuze wijst duidelijk op de wil om een eigen Vlaams toneelgezelschap uit te bouwen.

In 1955 vond het gezelschap definitief een eigen ruimte in de kelder onder café Arca aan de Hoogpoort. Van dan af begon het een belangrijke rol te spelen als alternatief kamertoneel. Het nieuwe ‘absurde drama’ van Ionesco, Beckett, Adamov e.a. werd hier geïntroduceerd. Maar ook het meer sociaal gerichte Angelsaksische toneel - Osborne b.v. - kwam in Arca op de planken. Na het seizoen 1964-'65 verliet Dré Poppe Arca om directeur te worden van het pas opgerichte Nederlands Toneel Gent. Die overgang is bijna symbolisch voor de brugfunctie die Arca tussen 1950 en 1965 vervulde.

Door het aantreden van een aantal jonge theatermensen, zoals Jean-Pierre De Decker, Jo Decaluwe en Dirk Buyse, kreeg Arca vanaf 1967 weer nieuwe impulsen. In 1968 vormden de eerstgenoemden een tweemanschap, dat het roer in handen nam en weer consequenter dan voorheen de uitdaging van nieuwe teksten zocht en ook experimenteerde met de vorm. Tot de belangrijke revelaties behoorden Fernando Arrabals Het grote doen (regie: Berten De Bels) en Peter Handkes Kaspar (regie: Jean-Pierre De Decker). In het najaar van 1969 speelde men het merkwaardige Kosmika door Jan Decorre. Deze produktie markeerde duidelijk de tendens naar ‘een vrijer, sterk korporeel teater’ en betekende ‘een radikale breuk... met allerhande burgerlijke opvattingen over erotiek en naakt in het theater’ (Rik Lanckrock in Toneelstudio '50 en Arcateater, Gent 1976, 1990², p. 79).

Tussen 1975 en 1977 kende Arca - sedert 1973 geleid door Jo Decaluwe - enkele moeilijke over-

[p. 604]

gangsseizoenen. Juist in deze jaren vindt de verhuizing plaats naar een grotere, polyvalente ruimte aan de St. Widostraat. Ook de noodzakelijke inschakeling in het nieuwe theaterdecreet zorgde voor spanningen, die uiteindelijk leidden naar de omschakeling van Kelderteater Arca naar het Nationaal Eigentijds Teater (N.E.T.) met een nieuwe Raad van Beheer. Jo Decaluwe bleef directeur van het vernieuwde gezelschap.

Vanaf 1977 tot 1982 ontplooide Arca een beleid dat opvallend veel kansen bood aan diverse collectieve projecten. Bijzondere experimenten werden vooral geleid door François Beukelaers, Jo Gevers en Achiel van Malderen. Met name de eerste twee regisseurs deden pogingen om een sterk lichamelijke theatertaal te ontwikkelen waarin de acteurs zelf met de totale inzet van hun persoonlijkheid zouden participeren. De inspiratiebron was ongetwijfeld het werk van Jerzy Grotowski, naar wiens opvatting de acteur zijn meest verborgen innerlijkheid moet onthullen, zodat de opvoering een soort offer wordt, een ceremonie waaraan de toeschouwer zelf deelneemt. Meer dan eens misten de experimenten met dit soort theater in Vlaanderen en bij Arca samenhang

Jo Decaluwe (^o1942).

en authenticiteit. Wel droegen zij bij tot het herwaarderen van de inbreng van de individuele acteur.

Behalve voor dit experimentele werk creëerde Jo Decaluwe in zijn programmatie ook ruimte voor produkties die meer een klassiek acteertheater beoogden. Vooral door het in dienst nemen van Julien Schoenaerts en door het engageren van regisseur Walter Tillemans schiep hij een artistiek erg vruchtbaar samenwerkingsverband. Zo kwam een reeks indrukwekkende produkties tot stand van grote, maar meestal ook moeilijke teksten uit het hedendaagse repertoire (Handke, Beckett, Pinter, Bernhard).

In de jaren tachtig treedt in het Vlaamse theater een nieuwe generatie theatermakers op de voorgrond, die zich vooral gaan toeleggen op het exploreren van het medium zelf. Een belangrijk, wellicht zelfs dominerend aspect van dit jonge theater is de eigengereide, vaak tegendraadse omgang met toneelteksten. Het meest consistente werk in deze richting werd geleverd bij Arca door het regisseursteam Pol Dehert en Herman Gilis, dat vanaf 1982-'83 de artistieke kern van het gezelschap vormde. Men zou hun werk in het algemeen als ‘postmodern’ kunnen karakteriseren. In hun originele ensceneringen gingen zij steeds een soort dialoog of confrontatie met de tekst aan. Kenmerkend is, dat de in het drama ingebouwde ideologie in zekere zin ontmaskerd werd (b.v. Starkadd; Nora, een poppenhuis). In het gefragmenteerde wereldbeeld dat deze produkties meestal weerspiegelen, is er ook geen plaats voor psychologisch afgeronde toneelpersonages. In de ‘postmoderne’, ongrijpbare werkelijkheid kennen we immers slechts versplinterde karakters. Dit alles ging gepaard met een sterke neiging tot ironiseren en het etaleren van de theatraliteit zelf. De aanvankelijk nogal radicale aanpak van de jonge regisseurs leidde na verloop van enige tijd tot een aantal uitgezuiverde, heel ster-

[p. 605]

ke produkties, zoals Pirandello's Zes personages op zoek naar een auteur en het reeds genoemde Nora.

Na het vertrek van het duo Dehert-Gilis werd door de regisseurs Jappe Claes en Jos Verbist, en sedert dit jaar opnieuw Herman Gilis, verder gebouwd op de resultaten van deze periode. Meer dan voorheen wordt echter gestreefd naar ensemble-vorming, hetgeen een grote betrokkenheid van de acteurs bij de ten tonele gebrachte thematiek veronderstelt. Ook aan de scenografische aspecten van de voorstelling wordt - o.m. met het werk van Nick Kortekaas - grotere aandacht besteed. Dit alles kan wellicht leiden tot een nieuwe synthese, waarvan De tijd en de kamer en Emilia Galotti reeds voortreffelijke voorbeelden waren.

Tekenend voor de permanente avontuurlijkheid zijn ook Arca's fascinerende experimenten met de theatrale ruimte. Wellicht niet zonder de bedoeling de uitstraling van Arca te bevorderen, maar vooral omwille van de intrinsieke theatrale mogelijkheden werden produkties op diverse locaties - zoals het Museum voor Schone Kunsten, de Baudelokapel, de refter van de St.-Baafsabdij, enkele Gentse havenloodsen - gespeeld. Telkens leidde dit tot een boeiende dialoog tussen tekst en ruimte en tot een nieuwe uitdaging voor de scenograaf.

Vooral gedurende het jongste decennium blijkt dat Arca zich zeker niet wil beperken tot het innoverende, experimentele werk. Directeur Jo Decaluwe heeft steeds bewust gestreefd naar een grote diversiteit. Een scherp omlijnd profiel voor zijn theater zou hij als te beperkend ervaren hebben. Arca bracht dus, behalve zijn experimentele produkties, ook voorbeelden van klassiek acteertheater en zelfs een aantal regelrecht op een groot publiek mikkende voorstellingen. Onder Decaluwes leiding evolueerde Arca van een avant-gardegezelschap naar een breder opgevat, eigentijds theatercentrum. Deze omschakeling ging gepaard met de inrichting van een eigen, soepele theaterruimte, het verwerven van bijkomende plateaus (Teater 19 in Brugge en de zaal van het Vlaams Huis Roeland in Gent) en het verzorgen van meer gastvoorstellingen.

Toch is Arca in wezen steeds zichzelf gebleven: een ‘théâtre d'essai’ zoals Walter Eysselinck het in zijn beginselverklaring bij de stichting uitdrukte. Terwijl het accent in de beginperiode echter vooral op het introduceren van het avant-garderepertoire viel, werd tijdens de jongste decennia veeleer gespeurd naar nieuwe, eigentijdse uitdrukkingsvormen.

Jozef De Vos