Ons Erfdeel. Jaargang 33

Agnes Maes: verlangen naar het absolute

De lang verwachte tentoonstelling van Agnes Maes in het Vlaams Cultureel Centrum De Brakke Grond te Amsterdam, opende in de eerste expositiezaal met een verguld venster, dat links in een boog was omkaderd als betrof het een zijluik van een triptiek. Op het raam was het woord ‘invisibiles’ geschreven en enkele letters wierpen hun schaduw op het lattenraster. De kunstenares verduidelijkte dat het beeld het vluchtige van visuele indrukken moest betekenen.

Na deze inwijding voltrok de expositie zich in een opeenvolging van vier besloten ruimtes waarin installaties waren opgesteld. Deze volgden een evolutie van de aarde naar het licht. In de eerste kamer werd het contrast tussen het materiële en het geestelijke getoond. Het tweede huis liet een houten beeld zien dat het gouden licht in zichzelf vasthield. De derde ruimte symboliseerde de op- en neergang van de menselijke geest en in de vierde stond een lichtvanger. Tussen de diagonaal opgestelde kamers hing aan de wanden steeds een drietal schilderijen van gelijk formaat naast elkaar. Deze ikonen hadden eveneens de dualiteit van de tijdelijke materie met de geestelijke ruimte tot thema. In de vermenging van blauw en groen was de samenkomst van hemel en aarde gesymboliseerd, naast een wit met goud schilderij dat het licht uitdrukt. In het centrum van de zaal, op de kruising van de diagonalen vanuit de kamers, werd een groen vlak beneden door een dunne witte draad met een blauwe vlek boven verbonden. Met de getallen zeven en negen werd eveneens de symboliek uitgedrukt.

Het totale beeld gaf een directe verwijzing naar het bekende drieluik van Mondriaan, ‘Evolutie’ uit 1911, waarin het ontstijgen van het materiële tot het spirituele via een symbolische figuratie en door de kleurwerking wordt onthuld. Agnes Maes werkt met tekens, getallen en kleur om de polen leven en dood, hemel en aarde, en het opgaan van het lichamelijke in het geestelijke te symboliseren.

Haar installatie kwam in eerste aanleg over als een manifest, waarin het individuele volledig lijkt geobjectiveerd. De strenge controle op de organisatie versterkt die visuele nadruk, die -

[p. 602]

Agnes Maes, ‘145 ESSE 114’, 1989, olie op doek, 145 × 114 cm.

men was gewaarschuwd - vluchtig is.

Betekenis en bekentenis

De kunstenares heeft in interviews juist benadrukt dat haar werk heel persoonlijk is. Het is een betekenis-schilderkunst waarin zij zichzelf bekent.

Haar autobiografie komt tot leven in haar tekeningen, die in een tweede zaal werden getoond. Daar kwam het schildersgebaar tot uiting in de verfstreek en in de variatie van de middelen. De symbolen waren hier minder nadrukkelijk en minder geconstrueerd aanwezig. De treden van een trap, sloten van een ruimte, voetstappen naar een grens en zelfs borstbollen, een middel om de adem te verruimen, gaven de betekenissen aan.

Wie vanuit de tweede expositiezaal terugkeerde naar de eerste, zou de emblematische doeken van Agnes Maes ook kunnen beleven als een variant op haar installaties.

Op de gelijktijdig gehouden tentoonstelling in de galerie van Maghi Bettini werkten die varianten in de verfopbreng en in de kleurgradaties corrigerend op de strenge structuur van de symbolische vormen en andere beeldtekens.

Agnes Maes is, evenals Mondriaan, geboeid door de filosofie van Rudolf Steiner. Ze zoekt vanuit het leven, vanuit haar eigen ervaringen in de oorlog, naar een

[p. 603]

evenwicht tussen de dynamiek van het lichaam en de harmonie van de geest. Ze brengt dit treffend tot uitdrukking in het beeld van de lichtvanger: de spiraal is geometrisch in horizontale, verticale en diagonale vlakken geconstrueerd en het licht wordt gevangen in de vergulde sleuf. Haar kunst vindt de balans tussen het bewuste en het onbewuste, tussen de controle en de intuïtie. Het besef van een eindsituatie in de tijd doet Agnes Maes ernaar verlangen het tijdelijke te overstijgen.

De kunstenares begon in 1966 in de schildersklas bij Roger Raveel. De pop-art opende voor haar een nieuwe wereld. De kunst van Raveel, die figuratie naast abstractie zet, betekende voor haar ook een belemmering. Agnes Maes ontworstelde zich steeds meer aan het realisme. In 1974 begon ze met het gebruik van horizontalen en verticalen. Latijnse teksten die eerst verwezen naar het schilderij zelf, werden vervangen door woorden die het zijn, ‘esse’, centraal stelden.

Eind 1986 bereikte ze haar doel met een ‘Ecce homóschilderij. De Zijnsproblematiek werd gerelativeerd in de geschilderde getallen die de afmetingen van het doek aangeven. Daarna bleef de expressie wel aanwezig, maar werd steeds sterker gedomineerd door de constructieve vorm. In de hierop volgende installaties werd de betekenis streng gevisualiseerd.

De herhalingen in de emblemata en de nadrukkelijk geconstrueerde evolutie kwam in De Brakke Grond geforceerd over. Enkele onderdelen van de installatie waren eerder op een expositie in Parijs te zien. In de werken op papier en in een aantal schilderijen was de metafysica meer verhuld en intuïtief gemaakt.

De tentoonstellingen te Amsterdam maakten duidelijk, dat de ontwikkeling van het realisme naar het absolute in de kunst van Agnes Maes niet zonder risico's is. Haar werk balanceert op de grenzen tussen gevoel en verstand, bewust- en onbewustzijn, tussen bekentenis en betekenis. Die evolutie in de uitdrukking houdt de kijker in spanning en maakt nu al nieuwsgierig naar haar volgende tentoonstelling.

Erik Slagter