Ons Erfdeel. Jaargang 33

Filosofen getuigen

Een zwerm getuigen is de titel van deel IV van de tiendelige geschiedenis van het Wijsgerig leven in Nederland, België en Luxemburg 1880-1980 door C.E.M. Struyker Boudier. De titel is ontleend aan de Hebreeënbrief 12,1. en zou uiteraard de samenvattende titel kunnen zijn van alle delen van het omvangrijke werk. In de Hebreeënbrief gaat het natuurlijk om geloofsgetuigen, maar de filosofen, die hier (zoals in de vorige boekdelen) worden besproken, zijn religieuzen die de wijsbegeerte hebben beoefend grotendeels op grond van de theologie en het apostolaat. Had de auteur dit vierde deel een latijnse titel kunnen geven, dan zou die hebben geluid: ‘Quid ad aeternitatem?’ (wat, met betrekking tot de eeuwigheid). Filosofie vormde in het leven van de religieuze gemeenschappen slechts een bijzaak. Om de verkondiging van het evangelie was het hun te doen. ‘Ten overstaan van de eeuwigheid, van persoonlijk en gezamelijk zieleheil, kon de wijsbegeerte slechts een betrekkelijke eigen waarde vertegenwoordigen, tenzij zij op haar eigen wijze het bestaan van God en van de onsterfelijke ziel van de mens veilig kon stellen met behulp van haar dialectiek’ (p. 5).

Na de jezuïeten (deel 1), de dominicanen (deel 2), de augustijnen, de carmelieten en de franciscanen (deel 3), komen nu met de benedictijnen, de norbertijnen en de kruisheren ook de religieuze congregaties van latere datum aan de beurt.

Het eerste hoofdstuk is gewijd aan de benedictijnen en hun afgescheiden broeders: cisterciënsers (1098) en trappisten (1664). Heel bloeiend is het wijsgerig leven in de abdijen in onze streken de laatste eeuw niet geweest. Bijzondere aandacht wordt toch terecht geschonken aan Dom Odo Lottin, de historicus van de moraal van de scholastiek, en aan de monumentale editie van de patristische geschriften ‘Corpus Christianorum’ (abdij Steenbrugge). Het tweede hoofdstuk brengt de summiere opsomming van de filosofie-docenten in norbertijnerabdijen en kruisherenkloosters. Een heel hoofdstuk is vervolgens gewijd aan de redemptoristen, vooral belangrijk op het gebied van de moraal en de apologetica (met namen als W. van Rossum en V. Dechamps, beiden later kardinaal). Onder de titel ‘een affreuze affaire’ wordt ook het conflict gememoreerd tussen het vaticaan enerzijds en Willem Duynstee en de psychologe Anne Terruwe anderzijds. Duynstee (professor in het strafrecht te Nijmegen) hield in 1935 een opmerkelijke lezing over de Freudiaanse verdringingstheorie, ‘een eerste oprechte poging om de thomistische zielsleer te verbinden met de psychoanalyse’ (p. 78). Terruwe bouwde hierop haar proefschrift over de neurose. Zowel Duynstees voordracht en Terruwes dissertatie, als beider zielszorgelijketherapeutische praktijk verwekten heel wat deining. Ook het Vaticaan reageerde, enggeestig en intolerant, zoals zo vaak.

In de laatste twee hoofdstukken worden de filosofen besproken van de religieuze congregaties gesticht in de 17de, 18de en 19de eeuw. Vele namen die vermeld worden, hebben echter meer met theologie dan met wijs-

[p. 460]

begeerte te maken. Toch wordt voldoende aandacht geschonken aan overbekende figuren die op het filosofisch terrein verdienstelijk werk leverden: de lazarist Jan Plat, een uitmuntend Kantspecialist; de passionist Alfons Smet, die over zowel aristotelisme als bantu-filosofie publiceerde; de picpus Jozef Kockelmans, een van de pioniers van de existentiële fenomenologie in Nederland; de assumptionist F.J. Thonnard met zijn ‘Précis d'hlstoire de la philosophie’; de oblaat Adriaan Pattin, bekend om zijn historische studies. Van uitzonderlijk belang is het werk van Wim de Pater, priester van het H. Hart, die de taalfilosofie in de Nederlanden introduceerde.

De auteur, de Nijmeegse professor C. Struyker Boudier, hoeft hier niet meer geïntroduceerd te worden. Zijn opzet en methode werden in vorige recensies al besproken. Net als in vorige delen heeft hij ook hier de volle aandacht besteed aan de oorsprong, de geschiedenis en de eigen spiritualiteit van de monastieke orden en religieuze congregaties. Maar veel meer dan in de vorige delen zijn hier de theologische disciplines ter sprake gekomen (bijbel, dogma, moraal, liturgie, kerkgeschiedenis). Is het omdat hier de wijsbegeerte nog uitdrukkelijker als ‘dienstmaagd van de theologie’ werd gezien?

Een moeilijkheid waarmee de auteur ook in dit deel werd geconfronteerd, is het feit dat heel wat filosofen na hun opleiding of zelfs na een periode van professoraat hun religieuze gemeenschap (soms ook het ambt en de Kerk) hebben verlaten. In hoeverre blijven zij representatieve getuigen van de filosofische traditie eigen aan de religieuze familie waartoe ze ooit behoorden? Of moet dit eigene niet al te zeer worden benadrukt? Voor jezuïeten, dominicanen, minderbroeders en andere grote orden is dit eigene duidelijk herkenbaar. ‘Maar wat zich binnen een bepaalde gemeenschap afspeelt, vindt vaak zijn verklaring in wat gebeurt in de wereld, in de Kerk, in andere religieuze gemeenschappen ook’ (p. 227). Om deze reden heeft de auteur zeer wijselijk de band gelegd met de grotere geschiedenis van wereld, Kerk en filosofische stromingen. Zodoende heeft hij niet alleen het relatief eigene van de religieuze tradities uit de verf laten komen, maar ook hun bijdrage tot de ontwikkeling van het geestesleven daarbuiten geschetst. ‘Die bijdrage’, zo besluit hij, ‘valt niet in maat en getal uit te drukken, maar er is voldoende reden om aan te nemen dat ze onpeilbaar groot is geweest, gezien de plaats die de religieuzen hebben ingenomen in het maatschappelijk, kerkelijk, religieus, cultureel, opvoedkundig en soms zelfs economisch en politiek bestel in de Nederlanden en daarbuiten’ (p. 227).

Een zwerm getuigen is een onvoorstelbaar rijk gedocumenteerd en uitermate boeiend stuk filosofie-geschiedenis én kerkgeschiedenis. Een onmisbaar en betrouwbaar naslagwerk.

Herman-Emiel Mertens

c.e.m. struyker boudier, Wijsgerig leven in Nederland, België en Luxemburg 1880-1980. Deel IV. Een zwerm getuigen, Ambo, Baarn, 1988, 320 p.