Ons Erfdeel. Jaargang 33

Festival Complexity? in Rotterdam

Het vraagteken achter Complexity verwees naar het open karakter van het festival met die naam dat begin maart veel opwinding veroorzaakte in Theater De Unie te Rotterdam. Zeven concerten, maar ook vijf lezingen en twee forumdiscussies verduidelijkten de opzet: het kritisch onder de aandacht brengen van een stroming rond de Engelse avantgardist Brian Ferneyhough, overigens ook een centrale figuur op het tweede Ars Musicafestival in België.

De Nieuwe Complexiteit werd geïntroduceerd door de Australische musicoloog Richard Toop, die daarmee Finnissy, Dillon, Dench en Barrest verenigde in de strijd tegen zowel de minimalisten als tegen de naar het verleden lonkende neo-romantici en ritualisten. Ferneyhough wordt door Toop niet genoemd in zijn innoverend artikel ‘Four facets of the new complexity’, maar de genoemde vier zijn ofwel collega ofwel leerling van Ferneyhough.

Minimalist Paul Termos ziet weinig in de nieuwe stroming, componist Elmer Schónberger (bekender als publicist) wijst op het gevaar van gemakzuchtige navolgers: discussiestof te over!

Het festival ontstond nadat het Nieuw Ensemble in de problemen was geraakt door een nieuwe ‘onspeelbare’ compositie van Richard Barrest (prijswin-

[p. 449]

naar Gaudeamus 1989) en voor de presentatie van de nieuwe versie een kader zocht. Men ging zelfs zo ver om het thema complexiteit uit te breiden tot muziek uit Middeleeuwen en Renaissance en een specialist als Wout Swets te betrekken, die demonstreerde dat ook éénstemmige Arabische kunstmuziek tot een verfijnde complexiteit in lineaire richting voeren kan.

Steeds meer wordt het duidelijk dat de Rotterdamse Kunststichting naar presentatievormen zoekt die het geijkte kader van een concert doorbreekt, het gevaar is niet denkbeeldig dat straks de muziek een soort van adempauze vormt tijdens de vele vraaggesprekken, lezingen enzovoort...

In ieder geval wist Ferneyhoughs complexiteit te overtuigen door de sterke creatieve, vooral energieke impuls. Vaak werkt hij het sterkst als de complexiteit dient als een tegenstelling tot een overzichtelijker vormgeving, zoals in de graduele afbrokkeling in ‘La Chute d'Icare’, onnavolgbaar virtuoos door het Nieuw Ensemble vertolkt.

Premières van Schönberger, Van Rossum en Tarenskeen

Kort na het festival Complexity klonk op het zelfde podium in Rotterdam het Gijsbrecht van Aemstel-kwartet (fluit, harp, viool en cello) met een drietal nieuwe werken en het kon niet uitblijven: een vergelijking met het begrip ‘nieuwe complexiteit’ was onvermijdelijk.

Tarenskeen in ‘Artis’ begon zeer zeker (warrig) complex, maar bracht zijn impressie geleidelijkaan in een rustiger lyrischer vaarwater, vergeleken met de muziek van Barrest en Ferneyhough bepaald onschuldig speels vermaak.

Andries van Rossum, een minimalist eertijds, bevond zich nu in zijn ‘Untitled Composition’ geheel in de ban van Donatoni: een voortdurende herlezing van het beginmateriaal, niet onsympathiek maar wat vrijblijvend schetsmatig en dat kon men beslist niet zeggen van ‘MeerMin’ van Elmer Schonberger voor basdwarsfluit, harp, viool en cello. De titel ‘MeerMin’ verwijst naar lengte-verhoudingen.

Ook het uitgangspunt in de Strawinskiaanse akkoordiek is streng conceptueel.

Resultaat: sacrale kracht met alleen in de behandeling van de basdwarsfluit wat te veel ascese.

Muziek voor intonarumori van Misha Mengelberg in Amsterdam

Altijd al had Misha Mengelberg zo graag iets willen componeren voor intonarumori, ook wel bekend als russolofonen naar de maker van de futuristische ruisdozen Luigi Russolo (1885-1947), belangrijker als schilder dan als musicus overigens. Zijn vinding (een soort van voorloper van de elektronische muziek voor wat het dichte gekraak en geraas betreft) werd geprezen door Strawinsky, Prokovjef en Ravel, die het beloofden toe te passen, maar er eigenlijk weinig in zagen. Russolo was zo'n charmante radikalist dat men hem niet kon teleurstellen.

Prokovjef, die wist dat Russolo geen Russisch las, publiceerde een vernietigend oordeel in zijn land en noch Strawinsky, noch Ravel hebben de intonarumori ooit in het orkest opgenomen...

Maar in De IJsbreker in Amsterdam, heeft men de kleurige dozen met hun grote klanktoeters alle kans geboden in de serie ‘Componisten Dubbelportretten’ waarin steeds een componist met zijn geestverwant centraal wordt geplaatst. Mengelberg echter koos niet voor een componist maar voor de futuristischdadaïstische apparatuur. Met name door Han Bennink met zo'n felheid bespeeld dat zijn instrument het al spoedig begaf...

Mengelberg componeerde ‘Arm bijt voet’ (1990) voor vier ververschillend gestemde intonarumorï met strijkkwartet, trompet en trommel, waarbij een zelfde melodie met steeds meer ruis in het strijkkwartet wordt herhaald, totdat een ruisfactor van 100% wordt bereikt en het verschil met de intonarumori geheel verdwenen is. Een dadaïstisch eerbetoon aan het totale ruisveld.

Three Michelangelo Songs van Tristan Keuris in Arnhem

In de Vara-matinee behaalde Tristan Keurfis veel succes met zijn Intermezzi voor negen blazers. Kort daarop (eind maart) klonk zijn ‘Three Michelangelo Songs’ voor mezzosopraan en orkest in Arnhem, als geschenk voor het 100-jarig jubileum van Het Gelders Orkest. En ziedaar: het eerste en het laatste deel van genoemde Intermezzi keerden nu terug in een metamorfose voor zangstem en orkest in de bezetting van paarsgewijs fluiten, hobo's, klarinetten, fagotten, hoorns, één trompet, slagwerk, harp en strijkorkest.

Een werkwijze die herinnerde aan die van Berio en Boulez, die het principe van work in process tot in de perfectie beheersen. Ik denk aan Berio's sequenzen voor solo-instrument, die ook zijn opgenomen in concertante grootschaliger composities of aan Boulez' ‘Eclat’, afgeleid van de oervorm van Don uit ‘Pli selon Phi’.

Keurfis' kleurige neoromantische muziek heeft echter niets van Berio's luchtige grandeur of Boulez' glasheldere textuur: zwaar en stroperig, verterend hartstochtelijk. Naar mijn smaak te overspannen, al moet dat ook wel op conto van de uitvoering worden geschreven. Het Gelders Orkest geleid door Lucas Vis musiceerde al even nadrukkelijk als Jard van Nes intensief voordroeg, daar was nu eenmaal weinig ‘lucht’ bij. En één en ander werd nog versterkt door de direktheid van de acoustiek van Music Sacrum.

Veel succes was er voor Jard van Nes in haar gloedvolle realisatie van Berio's Folk Songs, uiterst genuanceerd en geconcentreerd, de zaal stond op zijn kop.

Ernst Vermeulen