Ons Erfdeel. Jaargang 33

Elburg, haaks op de uitvlucht

De dichters onder de Vijftigers zijn niet scheutig met nieuwe publikaties en Jan G. Elburg heeft na zijn Gedichten 1950-1975 zelfs dertien jaar gewacht voor hij met een nieuwe bundel kwam. Die is er nu. Haaks op de uitvlucht is de intrigerende titel en wat bij het doorbladeren van het boek direct opvalt, is dat de typografie, met name de keus van een schreefloze, tamelijk vette letter, identiek is aan die in de verzamelbundel van 1975. Dat lijkt symbolisch: Elburg is na dertien jaar nog dezelfde. En de bundel lezend ontdekt men al gauw dat de uiterlijke continuïteit gedekt wordt door een innerlijke. Met zijn onbedwingbare lust om met de taal te spelen - en daardoor ook met de werkelijkheid -, met zijn grillige humor en zijn onverhoedse ernst, met zijn lyriek en naar het surrealistische neigend beeldenspel, is de Elb (zo heet het betere ik van de dichter in zijn werken) van vroeger hier terug.

Het spel kan de poëzie overheersen, zoals in de curieuze afdeling ‘Buiten, of volume, wordt verkregen’, een proefneming, zoals Elburg het zelf noemt, waarbij de visuele aspecten van een huiskamer verkeerd worden beschreven om zo de werkelijkheid te wijzigen. De vraag of dit iets oplevert dat onder de noemer ‘mooie gedichten’ kan vallen, is daarbij niet van toepassing. Wat al dan niet gewaardeerd kan worden, is het vernuft van het spel, waarbij die waardering vanzelfsprekend afhangt van de mate waarin de lezer Elburgs experiment wil volgen. Het heeft iets van rederijkers-gedichten op surrealistische basis, maar men kan het ook een laboratoriumproef noemen, waarbij wordt uitgetest in welke mate het ook van de dichter de werkelijkheid veranderen kan.

Het oog van de dichter: bij Elburg, die ook beeldend kunstenaar is, speelt dat in de poëzie een voorname rol. ‘Zien is te zien’ heet een reeks gedichten in de bundel, waarbij het visuele scheppingsproces in woorden op de voet wordt gevolgd. Een erg mooi voorbeeld van hoe het dichterlijk kijken het waargenomene verandert, is het gedicht ‘Megalietenkring, Orkney’. Uitgangspunt is de camera die het prehistorische monument op het noordelijke Schotse eiland vastlegt, stilzet:

Voor de camera die in een flits besluit toe te zien
dat het ook hier niet ommeviel staat een moment dit
malen met de tanden van de voortijd pal -

De metafoor van malende tanden is een beeld dat zich makkelijk laat voorstellen, want de vorm van de grote stenen kan het suggereren. Maar voor Elburg is daarmee de kous niet af. Wat hij heeft stilgezet, is ook een draaiende machinerie (de steenkring), het tandwiel van de historie, waarmee in het spel van de

[p. 424]

Jan G. Elburg (^o1919).

metaforen een mooie associatieve sprong is gemaakt. Daarmee is het monument geworden tot wat de moderne toeschouwer-dichter er aan kan afzien: de machinerie van de historie:

en met ook al blote knieën staat een dichter op
vakantiesloffen, in de weg waar historie zwoegt,
niets te doen dan, hoopt hij, kunst, kunst afkijken.

Het oog van de dichter heeft de stenen uit de prehistorie tot kunst gemaakt.

De werkelijkheid is voor Elburg een ‘kijkruimte’ (zoals de titel van het eerste gedicht uit de bundel aangeeft), maar ook een ruimte van herinnering en ervaring. Beelden uit de jeugd van de dichter duiken overal op. Eén afdeling uit de bundel heet ‘bevind, een drieslag’ en een van de korte gedichten daaruit is een mooi voorbeeld van de manier waarop Elburg zijn associërend taalspel kan bedrijven, waarbij in dit geval de dubbelzinnigheid van de woorden de geladenheid van het gedicht versterkt:

vroeg laat mij tijd om alles te ervaren of bijna
en werd met zat wat meer tijd beschonken
een zee onuitroeibaar geen spaan terecht

zijn vangst op zijn zachtst goudblinkend een
bokking beet met kromme kromme spijker
roestig in een oceaan onpasselijke momenten

Een spel met dubbelzinnigheden en associaties kan een ‘uitvlucht’ zijn om de ernst te ontwijken, maar van dit gedicht kan men zeggen dat het inderdaad ‘haaks op de uitvlucht’ staat, want de meerduidigheid intensiveert hier de zeggingskracht.

Achterin de bundel staan drie gedichten onder de verzameltitel ‘alwaar geen bezoek’. En al zou het eerste van de drie door zijn titel ‘IJsnaald, IJsland’ doen veronderstellen dat het hier om een geografische impressie ging, het werkelijke onderwerp van deze gedichten is het ontoegankelijke ervaringsgebied van de pijn, waarvoor de scherpte van de ijsnaald en de onherbergzaamheid van IJsland beelden zijn. ‘Dat was dat’ is de lakoniek ogende titel van het slotgedicht, dat aldus begint:

Je wou het uitvechten,
maar je zou het uitgillen.
Als je gedacht had ‘ik niet’,
heb je nooit echt gedacht.

Dat ging niet met hoempa en gepoetste knopen,
dat was de liefste onder een heiblok.

Denken had zijn grenzen, nietwaar.
Pijn niet, de grenzeloze die je
- haast afbetaald - kreeg thuisgestuurd.

Elburg is hier aan het eind van de bundel ver voorbij het spel met taal en met beelden. De lezer die zich op dat spel zou verkijken en de ernst in deze poëzie zou miskennen, kan aan de hand van deze verzen zijn indruk corrigeren.

Met Haaks op de uitvlucht heeft Jan Elburg een sterke en vooral boeiende bundel aan zijn oeuvre toegevoegd. Dat boeiende zit misschien vooral in de veelzijdigheid, die altijd al een opvallend kenmerk van zijn poëzie is geweest. Want tegenover het gecompliceerde spel met meerduidigheden, kan ook de glasheldere eenvoud geplaatst worden van een strofe als:

Avond, een oude dag
op zijn met klimop
omsnoerde benen.

De veelzijdigheid hangt mogelijk ook samen met de tegenstelling tussen het willen ingrijpen in de werkelijkheid, dat het verst gaat in het experiment met de waarneming, en het aanvaarden van de dingen zoals ze zijn, zodat er gezegd kan worden (in het gedicht ‘Overschippert’): ‘Je hebt niets aan de wereld veranderd’. Dat is geen erkenning van

[p. 425]

onvermogen, het is de evocatie van de ongecompliceerde kinderjaren, van lang voordat de werkelijkheid iets werd dat als ‘gebroken’ ervaren moest worden, als een pijngebied. Zo blijkt dat Elburg niet alleen een moderne rederijker kan zijn, maar ook een pure lyricus. En in het gebied tussen die twee uitersten kan hij alle kanten op. Het is mooi, dat hij als dichter met deze bundel terug is.

J. van der Vegt

jan g. elburg, Haaks op de uitvlucht, Meulenhoff, Amsterdam, 74 p.