Ons Erfdeel. Jaargang 33

Honderd jaar Vlaamse Beweging

De Leuvense hoogleraar Lode Wils heeft zijn driedelige studie Honderd jaar Vlaamse beweging en de geschiedenis van het Davidsfonds voltooid. Het is de meest recente samenvatting van de geschiedenis van de Vlaamse beweging en uniek als historie van het katholieke Davidsfonds, dat sedert 1875 Vlaanderen heeft leren lezen, zingen en toneelspelen. Wils schuwt een provocerende stellingname niet en dat is ook in dit deel weer het geval. Met een stortvloed aan gegevens, veelal berustend op archiefonderzoek, breekt hij vele heilige Vlaamse huisjes af. Vooral het Vlaams-nationalisme moet het ontgelden. Zijn politieke visie was kortzichtig en door met name Frans van Cauwelaerts Katholiek Vlaams Verbond te dwarsbomen hebben ze Vlaanderen en België volgens Wils tot in de afgrond gebracht. Een these die al in deel 2 te vinden was en die nu verder is uitgewerkt.

Wils ziet zeer wel waardoor de roekeloze Vlaams-nationale politiek verklaard kan worden, maar het brengt hem toch niet van zijn stellingname af.

De eindeloze reeks politieke frustraties en de feitelijke machteloosheid van Vlaanderen om haar rechtmatige plaats in de Belgische staat op te eisen hebben vanaf de Eerste Wereldoorlog een generatie gekweekt voor wie België niets betekende. Het was de generatie van: ‘Wij zijn eerst Vlaming en dan Belg’. De voor Vlaanderen gunstige taalwetgeving in de jaren dertig heeft deze ontwikkeling niet kunnen keren. Ook al omdat er fundamenteel niets veranderde. Minister Heijmans uitspraak in januari 1940: ‘Vier Vlaamse ministers op veertien is bespottelijk en absoluut onaanvaardbaar’, is tekenend voor de situatie, te meer daar er niets veranderde.

Verder behandelt Wils de opkomst van Degrelle, diens flirt met het Vlaams-Nationaal Verbond en de mislukte toenadering tussen VNV en KVV (Van Cauwelaert en De Clercq aasden beide te veel op stemmen). Interessant zijn ook zijn beschouwingen over het radicale federalistische Leuvense professorentijdschrift Nieuw-Vlaanderen en de brede behandeling van de acties van Grammens, ook een belangrijk bestuurder in het Davidsfonds, dat dan ook herhaaldelijk voor Grammens kar gespannen werd. Veel van Grammens acties liepen ook weer dood in de Brusselse ministeriële bureaux, ook in

[p. 316]

de door Vlaamse ministers beheerde! Wat daarbij steeds weer opvalt is de politieke onmacht van Van Cauwelaert, ook al kreeg hij de vorming van een eigen katholieke Vlaamse partij van de grond en tegelijk de onverzoenlijkheid in de Vlaamsnationalistische kringen.

Bête noire voor Wils blijft de Grootnederlandse beweging. Het is alles Duitse Mache en zij zou mede verantwoordelijk zijn voor de Vlaams-nationale collaboratie in 40-45. Laat me twee citaten geven uit een lezing van Gerda van Arkel, een overtuigd Grootnederlandse, uit 1939-40 voor een Grootnederlandse kring in Utrecht: ‘Neutraliteit is belang van Vlamingen, maar men verzwakt die politiek door tegelijk te zeggen de staat te haten’ en ‘Vlaanderen moet los komen van de idee dat overwinning van Duitsland voor hen zo leuk zal zijn’. De Grootnederlandse beweging is politiek genuanceerder dan Wils doet voorkomen.

In de geschiedenis van het Davidsfonds staat uiteraard de oorlog centraal. Enerzijds lezen we over voorzichtig koersen van het fonds tussen de klippen door van het Duitse bestuur en van foute organisaties als Volk en Kunst en de Cultuurraad en anderzijds over het moeizame bijeenhouden van afdelingen waar tussen de VNV-leden en de KVV-leden grote spanningen dreigden. Een huzarenstuk was de publikatie van Levet scone in 1943, een pro-Vlaams, maar anti-nationaal-socialistisch boek. Het was tevens een bewijs van de bekwaamheid van de bestuurders Janssen en Amter, die kans hebben gezien het fonds buiten nationaal-socialistische controle te houden.

De rol van de kerk in deze jaren was niet gemakkelijk. Wils laat echter goed zien hoe kardinaal Van Roey bekwaam en duidelijk handelde tegenover de bezetting en de collaboratie, maar de vraag blijft: waarom kregen Callewaert (ook al kwam deze in 1943 tot enig inzicht) en Verschaeve geen spreekverbod. Het had veel onheil kunnen voorkomen, of vreesde men toch massale protesten van Vlaamse gelovigen?.

Een andere vraag is het functioneren van de collaborerende VNV-ers in overheidsdienst. Hoe deden deze homines novi in kwalitatief opzicht hun werk in dat emanciperende inhaalmanoeuvre?

Over de repressie schrijft en oordeelt Wils met nuances, maar hij wijst de in sommige kringen in de mode zijnde verering van door de repressie getroffen Vlaamsnationalistische politici en leiders af en mijns inziens zeer terecht. Hier past om het met Lode Claes (Het verdrongen verleden, p. 97) te zeggen geen ‘sublimering’.

Wils heeft ons met zijn triologie rijke stof tot verdere studie en discussie geleverd en daar past de lezer slechts dank voor.

Pieter van Hees

lode wils, Honderd jaar Vlaamse beweging. Geschiedenis van het Davidsfonds, dl. 3, In en rond de Wereldoorlog, Davidsfonds, Leuven, 1989, 295 p.