Ons Erfdeel. Jaargang 33

Goedegebuures beschouwingen over Nederlandse literatuur

In Nederlandse literatuur 1960-1988 heeft criticus en hoogleraar Jaap Goedegebuure een aantal van zijn opstellen gebundeld. Het boek is niet bedoeld - zo verklaart Goedegebuure in zijn woord vooraf - ‘als een voorschot op de eigentijdse literatuurgeschiedschrijving’. Daarom heeft hij opzettelijk het woordje de uit de titel weggelaten: het gaat om ‘een aantal persoonlijke beschouwingen over Nederlandstalige literatuur die tussen 1960 en 1988 in druk verscheen’. De selectie van de essays gebeurde dus ‘niet volgens het rechtvaardige criterium van de representativiteit’, maar naar Goedegebuures eigen smaak.

Goedegebuure wijst niet alleen in de verantwoording nadrukkelijk op het belang van zijn ‘persoonlijke’ opvattingen en leeservaringen. De bundel wordt zowel ingeleid als afgesloten met een beschouwend stuk over literaire kritiek, waarin juist deze bepaaldheid centraal staat.

In het vooropgeplaatste ‘De anonieme norm’ gaat Goedegebuure, als verantwoording van de eigen normen als criticus, na hoe zijn eigen canon tot stand kwam. Het is een hommage geworden aan velen, in de eerste plaats aan zijn oud-leraar F.G. van der Poll, die hem warm maakte voor de Nederlandse literatuur en hem een eerste literaire standaard aanreikte: Lucebert, Mulisch, Hermans, Van het Reve. Het ‘aanvangskapitaal’ van auteurs en werken waaraan de jonge criticus later alles zou afmeten, werd verder nog uitgebreid, voornamelijk met de voorbeelden waaraan Goedegebuure in zijn kritieken en recensies steeds opnieuw refereert: het duo Du Perron - Ter Braak en Marsman.

Hiermee zijn de lijnen uitgezet: bepalend voor zijn smaakvorming was de kritische norm van het interbellum, met name de normen van de Forum-generatie. Goedegebuure zelf getuigt hoe hij in zijn eerste jaren als criticus ‘alles tot de criteria “persoonlijkheid, talent en authenticiteit” probeerde te herleiden’.

Deze verantwoordende inleiding krijgt over de bundel heen een vervolg in het slotessay: ‘De ware criticus is geen schrijver’, een stuk waarin Goedegebuure o.m. betoogt dat de criticus altijd ‘met zijn hele ideologische hebben en houden’, met zijn vooroordelen en voorkeuren, kortom met zijn hele persoonlijke bagage betrokken is in zijn kritische werkzaamheden. Verder maakt hij in het spoor van Vestdijk een dubbel onderscheid om het landschap van de literaire kritiek in Nederland of de mogelijke kritische houdingen te beschrijven. Tegenover de critici die in de regel vooral geïnteresseerd zijn in de inhoudelijke aspecten van literatuur (voor Goedegebuure zijn zij de ‘echte’ critici) staan diegenen die vooral geïnteresseerd zijn in de vorm. Deze analisten van de zuivere vorm treft men vooral bij schrijvers aan, of: bij de ‘schaduwlopers van de schrijvers’, de gemankeerde schrijvers dus, volgens Goedegebuure. Aan de hand van het onderscheid schrijvercriticus enerzijds en zuiver of uitsluitend criticus anderzijds, ontstaat dan een beeld met vier hoofdtypen: de criticus die vooral aandacht heeft voor vormproblemen (type Tom van Deel), de criticus die zich voornamelijk gefascineerd weet door inhoudelijke aspecten (type Carel Peeters), de schrijvers die als criticus aandacht vragen voor vormproblemen (de Revisor-auteurs

[p. 278]

Jacques Kruithof (^o1947).

en J. Brouwers) en ten slotte de schrijvers die vooral thematische aspecten belichten (Maarten 't Hart).

Na de voorafgaande verantwoording kan het geen verrassing meer zijn: Goedegebuures voorkeur gaat uit naar het type Carel Peeters, de enige ‘echte’ criticus, bij wie het steeds gaat om ‘de visie: De persoonlijke samenhangen, syntheses en inzichten van een schrijver’. Hiermee heeft Goedegebuure tevens uitstekend zijn eigen positie als criticus omschreven en gesitueerd in de hoek van de ‘vent’-kritiek. Ofschoon de opvallende sympathie waarmee hij het werk van Cyrille Offermaas begroet, nog laat vermoeden dat diens aandacht voor het op taal en structuur gefixeerde experiment en de zichtbaar wordende synthese tussen vorm en vent, ook voor Goedegebuure tot de ‘betere’ doelstellingen in de Nederlandse literatuurkritiek behoren.

Overigens gaat dit boek niet alleen over kritiek. Het bevat, behalve in de twee omkaderende zelf-reflexieve stukken, essays over Nederlandse literatuur na 1960 - het jaar '60 is voor Goedegebuure een ‘mijlpaal in de tijd’, omdat dan een nieuwe schrijversgeneratie op de voorgrond treedt.

Eerst komen de auteurs aan bod die omstreeks 1960 al ‘gevestigd’ waren: de ‘grote drie’ Mulisch, Hermans, Reve, met Claus eraan toegevoegd, naast Haasse en Nooteboom; dan de auteurs die in het begin van de jaren '60 debuteerden: Willem Brakman en Gerrit Krol. Jeroen Brouwers, die bij het laatste rijtje thuishoort, ontbreekt hier wel omdat Goedegebuure elders uitvoerig over hem heeft geschreven.

Deze beschouwende stukken over individuele auteurs zijn zonder uitzondering uitstekende synthesen. Ze evalueren het geheel van een oeuvre, herwaarderen of veroordelen waar de criticus dat nodig acht, ze belichten ontwikkelingen, verbinden persoonlijke voorkeur met uitspraken over zuiver literaire kwaliteiten en/of literair-historisch belang.

Nog sterker zijn deze ‘zuiver’ essayistische kwaliteiten - het uitdiepen van een onderwerp door het te toetsen aan persoonlijke inzichten - in de meer algemeen historische beschouwingen: stukken over literaire erotiek en zich wijzigende normen, over de ontwikkeling van neorealisme tot neo(n)-romantiek, over de spiegelbeeldachtige ontwikkeling van Faverey en Kopland, over literatuur en religie (o.m. Kellendonk, Oek de Jong, Andreas Burnier), over de ‘tegenvoeters’ Oek de Jong en Nicolaas Matsier.

De reeks wordt besloten met een beschouwing over het enfant terrible van de Nederlandse uitgeverswereld: Geert van Oorschot. Het portret dat hier wordt geschetst, ontleent zijn levendigheid en belang aan het feit dat Goedegebuure, zelf een tijdlang mederedacteur van Tirade, de grilligheid van Van Oorschots vulkanische temperament aan den lijve heeft kunnen ervaren.

De persoonlijkheid van de criticus komt, in overeenstemming met zijn uitgangspunten, in het geheel van deze opstellen nadrukkelijk op de voorgrond. Soms leidt dit juist tot heel boeiende, volgehouden ironische confrontaties. Zo wordt het stuk over het werk van Brakman, dat in zijn conclusie een erkenning inhoudt van Brakmans onbetwiste meesterschap, laconiek en onomwonden ingezet met: ‘Eigenlijk hou ik niet van Willem Brakman’.

Duidelijk is inmiddels wel dit: deze bundel mag dan al niet bedoeld zijn als een voorschot op de eigentijdse literatuurgeschiedschrijving, hij zal er in ieder geval, door zijn smaakmakend en verhelderend optreden, een niet meer weg te denken hoeksteen van vormen.

Anne Marie Musschoot

jaap goedegebuure, Nederlandse literatuur 1960-1988, (Reeks Synthese - Stromingen en aspecten), Amsterdam, 1989, 298 p.