Ons Erfdeel. Jaargang 33

De hele Bibelebontse berg

De opzet van De hele Bibelebontse berg is ambitieus. Het is, volgens de inleiding, ‘een poging aan de hand van de bronnen de literairhistorische wortels van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen te vinden, en zijn ontwikkeling te volgen van de middeleeuwen tot nu’. Het woord ‘poging’ is gezien de uiterst zeldzame voorstudies op dit gebied, erg begrijpelijk. Zowel in de inleiding als op de flap wordt het boek tevens aangekondigd als hét werk dat definitief zal aantonen dat er ook vóór Van Alphens ‘Jantje zag eens pruimen hangen’ al voor kinderen geschreven werd.

Het verhaal vangt aan in de middeleeuwen, te weten in de school van Egmond met het oudst bekende (Latijnse) schoolboek van Nederlandse bodem (handschrift ca. 1300). In de volkstaal verschenen voor de (hogere) burgerjeugd verschillende zedenspiegels voor de hoofse etiquette. Ook ridderromans werden zeker door de - vooral adellijke - jeugd gelezen, maar de belangrijkste verspreiding bleef de mondelinge overlevering. Op het einde van de vijftiende eeuw veranderde de omgang met boeken drastisch door de eerste drukwerken. Het humanistische onderwijs gaf een belangrijke impuls, maar na 1500 verschenen er ook meer boekjes voor de jeugd buiten het schoolse circuit. Vooral prozaromans kenden een snelle opgang maar ook kluchtboeken, fabel-en novellenbundels werden populair naast de ABC-boeken, schrijfboeken, catechismussen, bijbelse prentenboeken, liedjesbundels, godsdienstige leesboeken en gedragsboeken zoals Erasmus' Goede manierlijcke seden uit 1546.

In de zeventiende eeuw waren de invloeden van humanisme en reformatie dominant. Zeer populair werden verzamelingen met korte verhalen, spreuken en anekdoten, in hoofdzaak geput uit de klassieke oudheid. Het schooltoneel bloeide, ook voor meisjes, waarbij opvalt dat het grondschema van de stukjes er in de negentiende eeuw nog nagenoeg hetzelfde uitziet. Na de scheiding van de Nederlanden verkommerde de cultuur in het Zuiden en gingen een protestantse en een katholieke kinderliteratuur hun eigen weg. Voor de achttiende eeuw wordt het begrip ‘kinderboek’ verengd zodat het schoolboek wegvalt (hoewel dit verder niet echt vol te houden blijkt). Toch blijft er nog heel wat jeugdlectuur over vóór Van Alphen (1778). De auteur geeft voorbeelden van volksboeken (Moeder de Gans, Sandyn ende Lanslot), bijbelse verhalen, informatieve boeken, spiegels, prentenbijbels en bundels antieke verhaaltjes, al met al eigenlijk niet zoveel nieuws. Naast Van Alphen bespreekt de auteur nog enkele andere opvoeders en de opkomende kindertijdschriften. Deze laatste situeert hij in een Europese context (een verruiming die jammer genoeg in dit boek te zelden voorkomt). Voor het historische overzicht is het jammer dat toentertijd populaire auteurs als P. Moens, J. Hazen of P. 't Hoen weinig of geen aandacht krijgen.

De negentiende eeuw wordt benaderd vanuit het communicatie-proces en de genres. In een hoofdstuk over de produktie wordt ingegaan op auteurs, uitgevers, vormgevers en aantallen.

[p. 276]

J. Goedegebuure (^o1947).

Door opsommerigheid en een niet verantwoorde keuze blijft alles nogal vaag. Bij de verschillende genres hebben de auteurs het over moralistische, didactische en ontspannende literatuur, volksboeken, fantastische, historische en reisverhalen, almanakken en tijdschriften. In grote lijnen worden ontwikkelingen aangeduid en met voorbeelden geïllustreerd. Boeiende gebeurtenissen zijn onder meer de opkomst van de gruwelijke afschrikboekjes (in de Struwelpeter-traditie die echter niet vernoemd wordt), boeken tegen dronkenschap, nieuwe leesmethodes, prentenboeken zonder moraal, spannende avonturenboeken als die van Marryat, de volksboeken-serie van Goeverneur en de nieuwe pleidooien voor het sprookje. Het korte stukje over distributie en receptie is gebaseerd op te weinig bronnen en is hierdoor weinigzeggend.

Voor de twintigste eeuw wordt nog maar eens een andere benadering gekozen waarbij binnen de genres enkele contrasterende voorbeelden uitvoerig worden belicht ter illustratie van bepaalde ontwikkelingen. Zo wordt Fulco de Minnestreel van C.J. Kieviet vergeleken met Kruistocht in spijkerbroek van Th. Beckman en Jan Terlouws Oorlogswinter met Karel Norels Vogelvrij. De analyses zijn boeiend en verhelderend maar het historische overzicht lijdt er wel onder. Ook bij de volgende stukjes, die toch duidelijker een overzicht proberen te bieden, vallen de leemtes op die door snelle opsommingen aan het slot niet echt opgevuld kunnen worden. Aan het einde van het hoofdstuk over het kindervers worden twee ‘behoorlijk van elkaar verschillende’ groepen dichters vermeld, maar slechts één groep wordt besproken. Door nog vlug enkele boeken met meisjes als hoofdfiguur van An Rutgers - van der Loeff en Miep Diekmann bij het meisjesboek te betrekken, wordt de conclusie vertekend. Dat onder sprookjes en fantastische vertellingen Jean Dulieus Paulus de Boskabouter of Jan Terlouws Koning van Katoren niet eens vermeld worden, lijkt me vanuit historisch standpunt niet te verantwoorden. En ondanks de splitsing ‘De werkelijkheid in het kinderboek’ en ‘Maatschappijkritische boeken’ rollen tal van belangrijke ‘probleemboeken’ van de berg. De nadruk op ‘anarchistische warboel’ die Kees Fens verdedigt, is dan ook soms wat te duidelijk.

Emiel Willekens heeft met zijn stuk over de kinderboeken in Vlaanderen tussen 1830 en 1985 ongetwijfeld een heldere synthese gebracht van het onderzoek tot nu toe. Bovendien schetst hij duidelijk de moeizame evolutie en verrijkt hij zijn overzicht door een (beperkte) situering in de ruimere literaire en socio-culturele context. Het valt wel te betreuren dat het stuk (zonder verantwoording) stopt in 1985, vooral omdat er zich nadien zowel op het vlak van het proza als van de poëzie nog bijzonder belangrijke ontwikkelingen voordeden.

In drie extra hoofdstukken worden tenslotte het kinderboek in de reclame, het gezicht van het kinderboek en drukkers en uitgevers van naderbij bekeken. Het eerste hoofdstuk is door het welomschreven onderwerp het boeiendst. Het artikel over de vormgeving is vrij technisch en raffelt de periode na 1940 te snel af, iets wat ook gezegd kan worden voor de bijdrage over de uitgevers.

De hele Bibelebontse berg biedt ongetwijfeld aan een ruim publiek een doorgaans vlot leesbaar, boeiend en verhelderend overzicht. Niet alleen wie zich voor jeugdboeken interesseert maar al wie met literatuur begaan is, zou dan ook dit boek moeten lezen, al was het om zijn horizon te verruimen. Door de vele illustraties is dit werk tevens een aantrekkelijk kijkboek geworden. Vanuit (historisch-) wetenschappelijk oogpunt duiken er bij lezing wel een aantal bedenkin-

[p. 277]

gen op. De selectie van de al dan niet uitvoerig besproken werken blijft nogal eens onvoldoende verklaard, wat soms vragen oproept naar de relevantie. De geschetste ontwikkelingen zijn soms te vaag en worden te weinig onderbouwd en slechts in uitzonderlijk geval ruimer gesitueerd. Vooral in het deel over de negentiende eeuw vallen de stereotiepe aanduidingen ‘aan het begin, in het midden, tegen het einde van de eeuw’ op. Door de wel erg verschillende en naar het einde toe meer en meer essayistische benaderingen vertroebelt de literair-historische overzichts-bedoeling en groeit het gevaar dat de voorbeelden eerder om hun sensationele of treffende karakter worden gekozen dan omwille van hun historische relevantie. De afwisseling van enkele uitvoerige analyses met snelle opsommingen kan het beeld van een periode vertekenen. Ook de ‘onttroning’ van Van Alphen komt op den duur wat geforceerd over. Bovendien wordt zijn eigen inbreng door dit boek niet echt aangetast. Dat er ook vóór hem voor de jeugd geschreven werd, is beslist niets nieuws. Onderzoekers als Ger Schmook wezen er al voldoende op. Het boeiende van dit boek is wel dat de in vroegere studies vermelde genres en titels hier met citaten en extra gegevens worden ingevuld.

Mijn zwaarste bedenking betreft echter de verhouding Nederland-Vlaanderen. Negen bijdragen komen van Nederlanders, één van een Vlaming. Nu is het genoegzaam bekend dat het onderzoek van onze vroege literatuur aan Nederlandse universiteiten veel verder is, maar met enige moeite had men verschillende Vlaamse wetenschappers aan de redactie kunnen toevoegen. Ook met de ruimte-verdeling zit het goed fout. Doordat Emiel Willekens de hele negentiende en twintigste eeuw op zo'n vijfenveertig bladzijden moet proppen (tegenover 240 voor Nederland) ontbreekt in zijn stuk de ruimte voor boeiende citaten.

De ondertitel verliest echt zijn waarde in de drie slothoofdstukken waar er over Vlaanderen met geen woord meer gerept wordt, alsof er daar geen reclame, geen gezicht en geen uitgevers bestaan.

Jan van Coillie

De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden, Querido, Amsterdam, 1989, 710 p.