Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 217]

Mag het misschien nog een beetje meer zijn?
Enkele overpeinzingen van een Neerlandicus binnen de muren over het buitenlands beleid
W.J. van den Akker

W.J. VAN DEN AKKER
werd in 1954 geboren te Oss. Studeerde taal- en letterkunde aan de R.U. Utrecht, met als hoofdvak Moderne Nederlandse Letterkunde en promoveerde in 1985. Hij is hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de R.U. - Utrecht. Publiceerde ‘Een dichter schreit niet; aspecten van M. Nijhoffs versexterne poetica’ (1985) en ‘De zanger zonder weerga; J.H. Leopold en de modern(istisch)e poëzie - over‘ Verzen 1897’ (1988).
Adres: Instituut voor Nederlandse taal- en letterkunde, Trans 10, NL 3512 JK Utrecht

Het bevorderen van de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland - het is al vele malen gezegd, maar het kan geen kwaad het nog eens te herhalen - vormt bepaald niet een van de sterkste kanten van ons overheidsbeleid. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bracht in 1987 een rapport uit onder de titel Cultuur zonder grenzen waarin ronduit werd verklaard dat de ‘rol van de overheid ten aanzien van de buitenlandse cultuurpolitiek slechts bescheiden kan zijn’. Er komen geen nieuwe culturele instituten in het buitenland, zo liet de regering weten in reactie op het rapport en dat het nog armoediger kan, werd onlangs bewezen toen een hoge functionaris plotseling op het idee kwam om het Institut Néerlandais op te heffen. Dat die dreiging inmiddels is afgewend, doet niets af aan het schandelijke feit dat het mogelijk is op een zo eenvoudige manier over opheffing te denken en te spreken op een zo hoog niveau.

Hoe ontevreden een mens ook is, hij zal toch verder moeten leven en wel binnen de kaders van de realiteit. Een van die kaders wordt gevormd door de Nederlandse Taalunie, in 1980 opgericht als een intergouvernementale organisatie bij verdrag tussen Nederland en België, met als doelstelling: ‘de integratie van Nederland en de Nederlandstalige gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin’. Zo'n tien jaar na de oprichting lijkt ook deze organisatie, van hoe groot gewicht zij ook is, minder daadkrachtig te zijn dan mocht worden verwacht. Een van de oorzaken daarvoor wordt door O. de Wandel, de algemeen secretaris van de Taalunie, gevonden in een gebrek aan werkelijke steun van de Nederlandse (en blijkbaar niet de Vlaamse) regering. Ten aanzien van het hiervoor ter sprake gebrachte Cultuur zonder grenzenrapport klaagt hij als volgt zijn nood: ‘Er is op diverse plekken in het regeringsstandpunt wel sprake van de Nederlandse taal, de letteren, de vertalingen, de neerlandistiek, maar vreemd genoeg niet van de Nederlandse Taalunie, die toch de integratie van het taalgebied beoogt

[p. 218]

op het vlak van de “Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin”. Is dat toevallig of wijst zij op blindheid voor een jong en origineel intergouvernementeel beleidsinstrument?’ In een van zijn stellingen luidt het: ‘Waarom wordt niet op een meer consequente wijze van de mogelijkheden van de Nederlandse Taalunie gebruik gemaakt?’ Zo te horen schort er het nodige aan de contactlijnen tussen het Ministerie en de Taalunie, terwijl er anderzijds ook (en in toenemende mate) kritische geluiden zijn waar te nemen over de contacten tussen Taalunie en de mensen en organisaties die daar baat bij moeten hebben. In zijn openingsrede van het tiende colloquium van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten, georganiseerd door de IVN (Internationale Vereniging voor Neerlandistiek) uit Jozef Deleu zijn kritiek in opmerkingen als: ‘Als overheidsinstelling moet de Taalunie ongetwijfeld werken volgens de gangbare ambtelijke geplogenheden en uiteraard met de haar door de overheid ter beschikking gestelde middelen. Toch is de Taalunie véél meer dan dat; zij moet véél meer zijn dan dat’. Wanneer hij de kwaliteit en de toekomstmogelijkheden van de neerlandistiek extra muros bespreekt en de betrokken partijen memoreert, zet hij de Taalunie op de vierde en laatste plaats.

Het heeft er de schijn van dat de Nederlandse Taalunie het gevaar loopt een bureaucratisch orgaan te worden, dat de effectieve daadkracht mist waarvoor het oorspronkelijk in het leven is geroepen. Een ruwe telling van het aantal personen dat in diverse commissies en subcommissies voor de Taalunie werkzaam is, leverde het in mijn ogen onwaarschijnlijk hoge getal van 240 op. Het merkwaardige daarbij is dat er van een functionele relatie met bijvoorbeeld de diverse universiteiten en hogescholen geen sprake is. Men lijkt op persoonlijke titel te worden uitgenodigd en datzelfde geldt voor de auteurs die de verschillende Voorzetten, de reeks publikaties van de Taalunie, verzorgen. Onlangs formuleerde de Utrechtse taalkundige H.J. Verkuyl zijn kritiek op Voorzet nr. 17 over woordenboekenbeleid en roerde daarin een punt aan dat een groter bereik blijkt te hebben dan hij zelf vermoedde: ‘Waarom geen begeleidingscommissie waarin experts verzameld zijn? Veel van de voorzetten blijken te zijn geschreven door personen waarvan niet geheel duidelijk is op grond van welke overweging zij verkozen zijn. De Taalunie zegt dat de voorzetten op persoonlijke titel zijn geschreven en dat zal ook zo zijn, maar, zoals gezegd, het gevaar dreigt dat allerlei voorzetten door de overheid vrij willekeurig als representatief worden beschouwd. En dat dan plotseling allerlei politieke besluiten vallen, zonder dat voldoende expertise in het veld is geraadpleegd’ (De nieuwe taalgids 82 (1989), pp. 350-351). Enkele maanden later herhaalt hij zijn kritiek naar aanleiding van Voorzet nr. 21 over het grammaticabeleid met de woorden: ‘Het lijkt me tijd dat Nederlandse taalkundigen zich gaan afvragen of er soms iets aan het misgaan is met de Taalunie. De kernvraag [...] blijft: Waarom heeft de Taalunie geen structurele contacten gelegd met de Vakgroepen Nederlands aan de universiteiten?’ (De nieuwe taalgids 82 (1989), p. 557).

Een dergelijke kritiek valt ook te formuleren op de daaropvolgende Voorzet, die het verslag behelst van de Algemene Conferentie van de Nederlandse Taal en Letteren 1988 en die als titel meekreeg Mag het een ietsje meer zijn? De conferentie stond in het teken van het

[p. 219]

buitenlandse taal- en letterenbeleid van Nederland en Vlaanderen. Het veertig pagina's tellende verslag is, op enkele uitzonderingen na, teleurstellend. Tien jaar na de oprichting blijken de diverse sprekers weinig anders te kunnen dan zich in algemene termen te uiten over de eigenheid van de cultuur, de mogelijkheden van 1992 of de wenselijkheden van een buitenlandbeleid. Het geheel getuigt niet alleen van een nogal krachteloze houding, het maakt bovendien de indruk alsof men zojuist is begonnen met het nadenken over het buitenlandse cultuurbeleid en in dat opzicht ben ik er niet zo bang voor dat er op basis van Voorzet nr. 22 allerlei politieke besluiten zullen vallen.

Mijn belangrijkste punt van kritiek geldt dat de mensen in het veld er niet voldoende bij betrokken zijn. Zo wordt de rol van de IVN mijns inziens niet alleen onderschat, maar zelfs geminimaliseerd. Jarenlang, dus decennia voordat het woord Taalunie in het vocabulaire voorkwam, werkten docenten in het buitenland met man en macht aan de opbouw van de neerlandistiek, soms zonder en vaak met zeer geringe financiële of andersoortige ondersteuning vanuit Nederland. Respect op papier is vaak de enige vorm van erkenning geweest. Veel van die docenten waren en zijn uit de nood geboren duizendpoten, die behalve op het gebied van de taalverwerving ook thuis dienden te zijn op dat van de taalkunde, de letterkunde, de geschiedenis en wat niet al tot de neerlandistiek kan worden gerekend. Het getuigt in dit opzicht van weinig fijnzinnigheid wanneer in de inleidende lezing van de Conferentie de opmerking wordt gemaakt: ‘De Nederlandse Taalunie beschikt aan buitenlandse universiteiten en instituten over ruim 150 steunpunten’ (p. 14). Wie steunt op wie, zo vraagt men zich na lezing van deze zin af. Voorzover mijn kennis strekt steunen de neerlandici extra muros niet of nauwelijks op de Taalunie. De buitenposten voor neerlandistiek zijn toch voor een groot gedeelte niet tot stand gekomen dankzij de verdienste van enige Nederlandse organisatie, laat staan op kosten daarvan, en zijn de bedragen die door de Taalunie ter beschikking worden gesteld zo groot dat er van steunpunten gesproken kan worden? Natuurlijk, men moet roeien met de financiële riemen die men heeft, maar wanneer ik verneem dat E.M. Beekman, de hoogleraar voor Nederlands aan de University of Massachussets te Amherst jaarlijks vijfduizend gulden ontvangt en dat ook dat bedrag nu is ingetrokken, wordt de kwestie van het steunpunt wel heel merkwaardig, zeker wanneer men de moeite zou nemen eens te bekijken hoeveel Beekman inmiddels heeft bijgedragen aan de verspreiding van de Nederlandse taal en cultuur in de Verenigde Staten. De leerstoel is vernoemd naar Multatuli, what's in a name. De volgende passage bevestigt het voorgaande: ‘Meestal bevinden de docenten Nederlands zich in een geïsoleerde situatie. De bescheiden geldmiddelen die de Nederlandse Taalunie tot haar beschikking heeft zijn niet bij machte om dat isolement te doorbreken’ (p. 14). Hier wordt met zoveel woorden toegegeven dat er weinig te verwachten is. (Is er inzage in de verdeling van de middelen naar de diverse buitenlandse instituten?) Alsof dit nog niet erg genoeg is, krijgen de docenten extra muros ook nog een slag in het gezicht: ‘Vaak houden de docenten zich te specifiek bezig met een bepaald wetenschappelijk vakonderdeel, zodat de belangstelling voor hun colleges per definitie tot enkelingen beperkt blijft’. Dit lijkt me zo onrechtvaardig tegenover de desbetreffende docenten dat het nauwelijks au sérieux te nemen valt.

De meeste sprekers hebben weinig bijgedragen aan de helderheid van een goed opgezet beleid ten aanzien van het buitenland. De enige twee echt behartenswaardige, want ook strijdvaardige (een eigenschap die noodzakelijk is voor internationalisering) bijdragen komen van Th. Hermans (verbonden aan de universiteit van Londen) en J. de Wit (van de Stichting voor Vertalingen). Alleen al de openingsalinea van Hermans' voordracht spreekt voor zichzelf: ‘Ten aanzien van de culturele promotie in het buitenland zijn in België ambtelijke mis- en tegenslagen aan de orde van de dag. Zij treden op door de ver doorgedreven politisering van de ambtenarij, waardoor op allerlei vlakken bureaucratisering, onkunde en incompetentie ontstaan’ (p. 36). Ik haast me op deze plaats te vermelden dat ook ten aanzien van de Nederlandse overheid Hermans de

[p. 220]

roede niet spaart. Hermans en De Wit zijn de enige sprekers/schrijvers die de rol van de Taalunie ook kritisch bezien. Hermans zegt ‘onthutst en verontrust’ te zijn wanneer er binnen de Taalunie wordt gesteld ‘dat de werkzaamheden van de IVN met die van de Taalunie “interfereren” en dat er bijgevolg voor de IVN nog maar een beperkt aantal taken zouden overblijven. Wat ik van de Taalunie verwacht, is een stimulerende, motiverende, eventueel een bijsturende bijdrage aan de IVN, maar niet een beknibbelende of een paternalistische’ (pp. 39-40). De Wit heeft vooral kritiek op het teveel aan papier en het tekort aan daadkracht: ‘We hebben niet meer planningen, rapporten en verslagen nodig, maar meer logistieke en financiële steun van collega's. Alleen zo kan het kleine plaatsje dat we inmiddels op de wereldmarkt veroverd hebben, geconsolideerd worden’ (p. 40 resp. p. 42).

Voor de universiteiten in Nederland (en ook in Vlaanderen) blijkt geen enkele rol te zijn weggelegd in het toekomstige beleid ten aanzien van de verspreiding van de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland, zoals uit alles blijkt. Geen der veertien sprekers is verbonden aan een Nederlandse (of Vlaamse) universiteit, zodat het nauwelijks voorstelbaar is dat er ook uitnodigingen in die richting zijn uitgegaan. Er blijkt zelfs enige systematiek in te zitten wanneer men de vierentwintig aanbevelingen leest die het verslag besluiten. Aan het slot van iedere aanbeveling wordt vermeld welke instantie voor de te voeren actie verantwoordelijk zou kunnen of moeten zijn. Bij geen enkele aanbeveling valt de naam van een universiteit, zodat gevreesd moet worden dat ze geheel buiten het regeringsbeleid in deze zaak zullen worden gehouden.

Toegekomen aan de rol van de universiteit, zou het van een berg boter op het hoofd getuigen wanneer ik zou stellen dat daarop geen kritiek mogelijk is. Integendeel. Wanneer er een enquête zou worden gehouden onder de neerlandici die werkzaam zijn aan Nederlandse universiteiten waarin werd gevraagd naar de hoeveelheid plaatsen in het buitenland waar Nederlands in welke vorm dan ook wordt gedoceerd, zou het resultaat teleurstellend zijn. Velen zijn niet of nauwelijks bekend met het feit dat het aantal universiteiten en andere instellingen voor hoger onderwijs waar Nederlands wordt gegeven rond de 180 schommelt en dat er in totaal zo'n 400 docenten aan deze instellingen zijn verbonden. Met moeite zoekt men in de lijst van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten (uitgegeven door de IVN) naar namen van landen die niet vertegenwoordigd zijn.

De hier gesignaleerde onbekendheid heeft verschillende oorzaken, waarvan ik er twee wil noemen. Veel neerlandici extra muros zijn van huis uit geen neerlandici. Het komt nogal eens voor dat iemand die Duits of Spaans heeft gestudeerd in Nederland, werkzaam is binnen de neerlandistiek aan een Duitse of Spaanse universiteit. Op zichzelf hoeft dit geen probleem op te leveren, aangezien zij tenslotte degenen zijn die de Nederlandse taal en cultuur over de grenzen weten te brengen. Gevolg is veelal wel dat er weinig of geen vakinhoudelijke, structurele contacten bestaan met de mensen in het vak in Nederland.

Een belangrijkere oorzaak lijkt me evenwel de houding van de neerlandici binnen de muren, waaruit vaak een aanzienlijk gebrek aan kennis van en belangstelling voor het werk van de vakgenoten daarbuiten. De neerlan-

[p. 221]

distiek lijkt zich lange tijd te hebben voorzien van een stevig gebouwde ommuring die bovendien zo hoog is dat er normaal niet overheen gekeken kan worden. Het lijkt er soms op alsof er zelfs geen poort in zit. Gevolg is dat de meesten menen dat bij de muren ook de wereld ophoudt. Ikzelf vormde daarop geen uitzondering, totdat ik eind 1985 door de Freie Universität Berlin werd uitgenodigd om het zomersemester als gastdocent bij de afdeling Niederländische Philologie door te brengen. Uit de reacties van nogal wat collegae kwamen twee soorten verwondering als constanten naar voren: verwondering om het feit dat men daar Nederlands kon en wilde studeren (bijna niemand begreep waarom iemand in Berlijn de Nederlandse taal en cultuur serieus wilde bestuderen) en verwondering om het feit dat een neerlandicus belangstelling had om gedurende enige tijd eens buiten de vestingmuur te gaan kijken (Nederland was zomer het Mekka, dan toch de beste van alle mogelijke werelden).

Een klein taalgebied behoort zich bescheiden op te stellen, maar wanneer dat leidt tot verwaarlozing, is er meer aan de hand. Het lijkt erop alsof wij niet willen geloven dat er buiten onze landsgrenzen een voldoende hoeveelheid interesse in onze taal en cultuur aanwezig is, zelfs wanneer we ermee geconfronteerd worden. We lijken de voordeur op slot te hebben gedaan, omdat we denken dat er niemand bereid is op bezoek te komen. Mocht er onverhoopt toch worden aangebeld, dan wordt er - paradoxaal genoeg - niet thuisgegeven.

Om mijn betoog, dat zo langzamerhand een al te grote klaagzang lijkt te worden, een meer positieve wending te geven, zou ik willen constateren dat er op het gebied van de internationalisering de laatste jaren in steeds grotere mate verandering aan het optreden is. Ook de neerlandici zien meer en meer de noodzaak en de mogelijkheden van het openen van vensters naar de buitenwereld. Wil een grotere verspreiding en vooral steviger verankering van de neerlandistiek een reële kans van slagen hebben, dan is het onontbeerlijk dat de neerlandici aan universiteiten zich daar serieus mee gaan bezighouden. Een eerste voorwaarde is wel dat dit in alle bescheidenheid gebeurt. We zijn een klein taalgebied en we zullen dat blijven. Het is een illusie te menen dat de neerlandistiek zich kan meten met bijvoorbeeld de anglistiek. Wie één jaargang van de Bibliography van de Modern Language Association doorneemt, kan constateren dat het aantal wetenschappelijke publikaties over William Faulkner verre dat van alle publikaties op het gebied van de gehele neerlandistiek overtreft. De pogingen zich op het brede internationale terrein te begeven zijn nogal eens gestrand op ‘ongenuanceerde zelfophemeling en hogeborstzetterij’, om met Th. Hermans te spreken. Het gevaar is immers dat we ons groter maken dan we zijn en al te gemakkelijk een assimilatiegedrag gaan vertonen waardoor de eigenheid uit het oog wordt verloren.

Dit alles neemt niet weg dat de neerlandici meer dan tot nu toe het geval is gehoor zouden moeten/kunnen geven aan de reële vraag vanuit het buitenland. Voor de gemiddelde Amerikaanse academicus bestaat Nederland niet, totdat het tegendeel wordt bewezen: interesse is niet een a priori gegeven, het moet verdiend en misschien wel bevochten worden.

Van vitaal belang voor een grotere verspreiding van de Nederlandse taal en cultuur is naar mijn stellige overtuiging een fundamentele verbetering van de relaties tussen de neerlandici binnen en buiten de muren. Die relaties zouden, zoals uit het voorgaande al gebleken is, functioneel, dat wil zeggen geïnstitutionaliseerd moeten zijn. Zowel op het gebied van het onderzoek als op dat van het onderwijs zou een dergelijke verbetering voor beide partijen een aanzienlijke winst kunnen opleveren.

Kijkend naar mijn eigen vakgebied, dat van de Moderne Letterkunde, constateer ik bijvoorbeeld dat er geen op het buitenlands (universitair) onderwijs toegesneden adequate literatuurgeschiedenis voorhanden is. Enkele ervaringen met docenten in het buitenland leren dat zij telkens weer hun materiaal zelf moeten vervaardigen. Hier ligt mijns inziens een prachtige uitdaging voor een werkgroep samengesteld uit vertegenwoordigers van het vak zelf, d.w.z. neerlandici van binnen en buiten de muren. Het is maar een voorbeeld.

[p. 222]

Voor wat het onderwijs betreft: Het is denkbaar dat de letterenfakulteiten eens per jaar gedurende twee of drie weken hoogwaardig wetenschappelijk gekwalificeerd onderwijs in het Engels verzorgen met het karakter van een post-doc. cursus. De Utrechtse Letterenfakulteit onderzoekt deze mogelijkheid.

Weinig studenten Nederlands verrijken hun studie met een verblijf in het buitenland. De achterliggende gedachte daarbij is dat die student weinig in Amerika of Duitsland kan leren wat niet ook al aan de eigen instelling in Nederland geleerd wordt. De vakgroep Nederlands in Utrecht is bezig daarin verandering aan te brengen, door voor haar studenten in de vorm van een stage een verblijf aan een instituut voor neerlandistiek in het buitenland te organiseren. Op die manier kunnen ze praktische ervaring opdoen in het geven van Nederlands als tweede taal, het vertalen van de reeds verworven inzichten op letterkundig en/of taalkundig gebied naar een andersoortig publiek enz. Niet alleen doen ze daarbij praktische vaardigheden op, het leidt ook tot een noodzakelijke relativering van de eigen opleiding in Nederland. Bovendien kan het mes aan twee kanten snijden: de stageaires werken immers aan instituten die vaak structureel met personeelstekorten kampen. Momenteel bevinden zich Utrechtse studenten in Hull, Coïmbra, Bologna, Cambridge, Arhus, Dublin en Jakarta.

Ten aanzien van docentuitwisseling is het wellicht verstandig te denken aan korte perioden waarin intensief met studenten kan worden gewerkt. Uitwisselingen op basis van een half jaar of langer lopen al snel het gevaar geen continuïteit te bezitten. Momenteel zijn er zulke docentuitwisselingen tussen Utrecht enerzijds en Hull, Madison en Bologna anderzijds, terwijl aan soortgelijke contacten wordt gewerkt met Cambridge, Coïmbra en Berlijn.

Voor de buitenlandse studenten dient een adequate aansluiting te worden gemaakt tussen de bestaande zomercursussen enerzijds en het vervolgonderwijs anderzijds. Zij die voldoende kennis van het Nederlands hebben, kunnen een studiepad binnen de Letterenfakulteiten kiezen bestaande uit ‘normale’ cursussen; voor de anderen zouden er gelijkwaardige Engelstalige cursussen kunnen worden aangeboden. Wanneer tien procent van het onderwijs in een moderne vreemde taal wordt aangeboden, maakt internationalisering een goede kans. Het zijn maar enkele voorbeelden.

Overal klinkt de roep om een internationaal tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur. De openingszin van Aanbeveling nummer 23 uit Voorzet 22 luidt: ‘Op het buitenland gerichte informatie over cultuur en cultuurgeschiedenis van het Nederlandse taalgebied dient gebracht te worden door een tijdschrift met een deskundige en onafhankelijke redactie’ (p. 46). De actie zou ondernomen moeten worden door de Nederlandse en Vlaamse ministeries en de Nederlandse Taalunie, aldus de mening van de Voorzet. Het komt mij voor dat hier de mensen van het vak (IVN en Letterenfakulteiten bijvoorbeeld) ontbreken. Wanneer die er niet structureel bij betrokken worden, vrees ik dat er wederom een voorzet wordt gegeven. Is de tijd niet veeleer rijp voor een doelpunt?

Noot:

Mag het een ietsje meer zijn? Verslag van de Algemene Conferentie van de Nederlandse Taal en Letteren 1988, Nederlandse Taalunie, Voorzetten 22, Stichting Bibliographia Neerlandica, 's-Gravenhage, 1988, 56 p.