Ons Erfdeel. Jaargang 33

Twee uitgeverijen belicht

De Wereldbibliotheek, in 1905 in Amsterdam door de overtuigde grootnederlander en sociaalpedagoog Leo Simons opgericht, heeft een grote rol gespeeld in de verspreiding van ‘goede en goedkope lectuur’ bij een ruim publiek in Nederland (en Vlaanderen). Samen met de NV Ontwikkeling/ De Arbeiderspers, in 1915 met soortgelijke bedoelingen opgericht door de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP), vormt zij het object van een Tilburgs proefschrift van Frank de Glas, die onder de titel Nieuwe lezers voor het goede boek de evolutie van beide uitgeverijen tot 1940 onderzoekt.

Aan het eigenlijke onderzoek gaat een theoretisch hoofdstuk van 50 bladzijden vooraf, waarin de auteur probeert de studie van een uitgeverij in te passen in de empirische literatuurwetenschap. Dat blijkt een onderneming te zijn waarbij wijlen Procrustes goede diensten had kunnen bewijzen. De wetenschappelijke uitgeverij studie bevindt zich nog in een ‘voortwetenschappelijk’ stadium, meent de auteur; ‘er bestaat geen theorie over hoe een uitgeverij werkt, laat staan dat er toetsbare hypothesen over zouden zijn op te stellen’. ( p. 27) Dat zal wel zo zijn, maar er bestaat wel een uitgeverspraktijk, en daar kom je best achter als je, aan de hand van een goed voorzien archief en gewapend met enige terreinkennis, de ontwikkelingsgang van zo'n bedrijf behoedzaam ontraadselt. De geschiedeniswetenschap biedt immers een handzaam instrumentarium voor het reconstrueren van maatschappelijke verschijnselen in een ver of een nabij verleden, en daar horen ook de uitgeverijen bij. Als die in ons taalgebied tot nu toe door de onderzoekers stiefmoederlijk behandeld werden, dan ligt dat, naar mijn mening, allereerst aan het feit dat empirische literatuurwetenschappers veelal niet van archiefonderzoek houden en dat historici zelden literaire verschijnselen op hun specifieke merites weten te beoordelen. Terecht merkt de auteur op dat ‘het onderzoek naar de uitgeverij als institutie van het culturele veld nog in de kinderschoenen staat’ (p. 63), maar het is voor mij een vraag of je op de goede weg bent met een methodologisch uitgangspunt waarbij ‘de vraag naar de eigen hoedanigheid van de fondsen is geoperationaliseerd in een vraag naar de accenten op typen (hier in specifieke zin opgevat) auteursoeuvres en van boeken, respectievelijk naar de duurzaamheid van die accenten binnen het fonds’. (p. 64) Ik denk dat je beter kunt uitzoeken wie de man achter een uitgeverij was, waarom hij dit soort boeken wel en een ander soort boeken niet uitgaf en hoe het aldus tot stand gekomen fonds door de lezers werd ontvangen. Misschien betekent dat wel ongeveer hetzelfde, maar het klinkt in elk geval wat minder opgeklopt.

Laat ik een paar voorbeelden geven, eerst van het nut van wat verder doorgevoerd historisch of archiefonderzoek. Leo Simons, de stichter van de WB, leerde het vak in Engeland ‘als medewerker van de uitgever Jack T. Grein’. (p. 67) Voor wie het oeroude Biographisch woordenboek van Frederiks en Van den Branden uit 1891 op z'n werktafel heeft staan, is dat een naam die doet opkijken. De auteur maakt er

[p. 146]

geen woord aan vuil. Een ander voorbeeld. Na de Eerste Wereldoorlog start de WB met een ‘Vlaamsche Bibliotheek’; daarvoor neemt ze de journalist en schrijver Emmanuel de Bom in de arm. ‘De Bom (...) was (...) sinds 1911 bibliothecaris van de Antwerpse stadsbibliotheek’. (p. 99) Dat klopt niet, want De Bom was in 1918 als stadsbibliothecaris ontslagen. Is dat voor het WB-verhaal van belang? Jawel, wie de Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen bij de hand heeft, kan het hele verhaal aldaar nalezen (dl. 2, 1987, pp. 106-107). In de Literatuurlijst van De Glas komt dit boek evenwel niet voor. Dat is eigenlijk jammer, want nu wekt de auteur de indruk dat in Vlaanderen op het terrein van de uitgeverijgeschiedenis niets is gepresteerd (p. 26), terwijl er toch een tweedelig boek is. Het bevat zelfs een hoofdstukje (dl. 2, pp. 136-142) dat handelt over wat de auteur ‘uitgeverijen met emancipatoire of socialistische doelstellingen’ (pp. 58-59) noemt en waarbij Vlaanderen op zijn landkaart ook alleen maar een blinde vlek oplevert.

Enige vertrouwdheid met het fenomeen uitgeverij, anderzijds, had kunnen voorkomen dat een groot deel van de interpretaties die de auteur aan zijn (abundant) cijfermateriaal geeft in de lucht lijkt te hangen. Een uitgeversfonds wordt, vanzelfsprekend, uitgebouwd met het ene oog op de ‘zending’ en het andere oog op de markt, maar de manier waarop dat gebeurt hangt van een eindeloze verscheidenheid van imponderabilia af: van de vraag of het tussen een uitgever en zijn auteurs ‘klikt’ of niet, van markteconomische evengoed als van zuiver persoonlijke motieven, van de respons van de lezers, de invloed van de media enzovoort. De auteur kiest voor een ‘wetenschappelijker’ aanpak: ‘een loglineaire analyse wijst uit dat zowel de oeuvre-omvang als de binding (met de WB) onafhankelijk is van de dimensie tijd’ (p. 145). Dat dergelijke gekwantificeerde onderzoeksresultaten over de respectievelijke inbreng van ‘grote’ en ‘kleine’, van ‘gast-’ en ‘huisauteurs’ in de fondsvorming niet per se op een ‘weloverwogen beleid van jaar tot jaar van de uitgeverij’ (p. 145) terug te voeren zijn, moet ook de auteur met zoveel woorden toegeven. Dat soort van ‘menselijke’ taal hadden we in dit boek graag wat meer gehoord.

Ondanks al deze bezwaren, die de lectuur van het werk op vele plaatsen tot een vermoeiend karwei maken, moet worden erkend dat de auteur ook heel veel belangrijke gegevens over de beide uitgeverijen heeft samengebracht, een goed beeld tekent van de tijd en de omstandigheden waarin ze ontstonden, en van de moeilijkheden, economische en andere, die ze ondervonden om hun ‘zending’ in tastbare resultaten om te zetten. Een geslaagd hoofdstukje is dat waarin de beide uitgeverijen bij wijze van synthese naast en tegenover elkaar worden geplaatst (pp. 268-277); het bewijst dat de auteur, als hij zich van zijn methodologische dwangbuis losmaakt, in staat is tot het produceren van lezenswaardig proza over een - inderdaad - tot nog toe verwaarloosd domein van onze literaire en culturele geschiedschrijving.

Ludo Simons

frank de glas, Nieuwe lezers voor het goede boek. De Wereldbibliotheek en Ontwikkeling / De Arbeiderspers voor 1940, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1989, 336 p.