Ons Erfdeel. Jaargang 33

Beeldende kunst

Piet Mondriaan: een jaar in Brabant

Tot dusver was weinig bekend dat Piet Mondriaan, de grote meester van de abstracte schilderkunst, een jaar in Noord-Brabant heeft doorgebracht, en er koeien en stallen, molens en weidelandschappen heeft geschilderd. Van januari 1904 tot februari 1905 woonde hij in het toen nog landelijke Uden, en werkte in het landschap van Nistelrode en Heeswijk-Dinther.

Het Noordbrabants Museum in Den Bosch kon onlangs bij het veilinghuis Christie's te Londen Mondriaans schilderij De molen van Heeswijk verwerven dank zij de royale steun van de Vrienden van het Noordbrabants Museum en een extra subsidie van de provincie. Het schilderij is de onmiddellijke aanleiding geweest voor een expositie over dat jaar 1904, en over het werk dat Piet Mondriaan in Brabant schilderde en tekende.

Waarom was 1904 een belangrijk jaar voor Piet Mondriaan, of is dat jaartal voor het Noordbrabants Museum zo belangrijk?

Of was het eerder het jaar daarvoor, toen Amsterdam in de greep kwam van de grote spoorwegstaking, en Mondriaan (‘en 't was soms of hij uit een gevangenis ontsnapt was’, schrijft zijn vriend Albert van den Briel) in Nistelrode arriveerde?

Of nog: zelfs in Parijs of New York zette Mondriaan koffie ‘op boerenmanier’, op zijn Brabants, waarbij de gemalen koffie in de pot met kokend water ging, die op de hete as van de open haard werd geplaatst. Ook dat was Mondriaan in Brabant.

Met Van den Briel dwaalde hij over de in die tijd nog uitgestrekte heidevelden, over de Dintherse hei met vliegdennen en begroeide stuifduinen, en er werd gelogeerd in een logement aan het dorpsplein. Mondriaan genoot, volgens Van den Briel,

[p. 124]

dronk graag een Keulse pot Brabants bier, en sliep daarna als een marmot. In Brabant kwam de schijnbaar toen ontredderde Mondriaan tot rust.

In een serie toont het Noordbrabants Museum in Den Bosch ‘Brabantse aangelegenheden’, van Van Gogh in Brabant tot de kunstenaarsfamilie Knip, en nu ook het Brabantse jaar van Mondriaan, dat het museum door de Mondriaan-kenner Herbert Henkels van het Haags Gemeentemuseum is ingefluisterd.

In een tuin van foto's, van Oorthuys tot Newman, die de latere Mondriaan in het atelier of tussen vrienden tonen - de Mondriaan van de verticalen en horizontaler - worden in het museum zesentwintig schilderijen en tekeningen geëxposeerd, alle in Brabant gemaakt: molens, van het bekende De molen bij avond tot die van Heeswijk; frontaal geschilderde boerenwoningen en schuren, dorpsgezichten en weidelandschappen, Brabantse boereninterieurs en meesterlijk vee.

In 1903, zo kon later uit een gedeeltelijk bewaard gebleven briefwisseling met zijn vriend Albert van den Briel worden opgemaakt, scheen Mondriaan een ernstige crisis door te maken. Door die vriendschap kwam Mondriaan in aanraking met de streek rond Uden. Vele avonden

Pie Mondriaan, ‘Het witte stierkalf’, 1904/1906, aquarel op papier, 44,5 × 58,5 cm, coll. Haags Gemeentemuseum.
Piet Mondriaan, ‘Boerderij te Nistelrode’, aquarel op papier, 44,5 × 63 cm, coll. Haags Gemeentemuseum.

heeft hij er met Van den Briel doorgebracht. Toch stond Van den Briel, die meer dan zestig jaar met Mondriaan bevriend is gebleven en met hem correspondeerde, lange tijd huiverig tegenover het prijsgeven van wat er zich in dat jaar had afgespeeld. Grote delen van de correspondentie heeft hij zelfs vernietigd, maar de schilderijen en aquarellen schonk Van den Briel aan het Haagse Gemeentemuseum.

Anarchisme

Piet Mondriaan, die zijn eerste schilderslessen kreeg van zijn oom en pruikenverkoper Frits - die onder invloed van Willem Mans tot de Haagse School behoorde -, trok met de zoon van Maris vaak uit schilderen in de Amsterdamse polders. Door die vriend van het eerste uur kwam Mondriaan in contact met theosofen, waarover hij zich aanvankelijk minachtend uitliet: het waren ‘theosofische juffrouwen’.

Tegelijk met zijn afkeer van de streng religieuze en benauwende burgerij waarin hij vroeger was opgevoed, had Mondriaan grote belangstelling voor de sociale kwesties en beroering in Nederland. Hij las Zola, Whitman en Domela Nieuwenhuis, en zocht aansluiting met de anarchistische beweging. In de briefwisseling met Van den Briel zegt Mon-

[p. 125]

driaan dat ‘het niet goed is dat ik mij in wrevel afkeer van de mensen, terwijl ik zonder wrevel een regenbui zie aankomen, als ik in de polder sta te schilderen, en ik de boel moet inpakken’. Volgens Mondriaan was alleen een goede verhouding tot de natuur niet voldoende, ook zijn verhouding tot dat andere onderwerp de mens moest zuiver zijn.

Wat is er dan gebeurd, waardoor Mondriaan geschokt Amsterdam verliet en naar de streek van Uden vluchtte?

Duidelijkheid daarover geeft Van den Briel niet, integendeel, ergens beweerde hij zelfs dat Mondriaan nooit met hem daarover heeft gesproken. In ieder geval is in de nadagen van de grote spoorwegstaking in het idealistische wereldbeeld van Mondriaan, waarschijnlijk mede door boze tongen die de schilder voor homoseksueel uitmaakten omdat hij zijn afkeer toonde voor sommige anarchistische complotten, een bres geslagen.

Hij arriveerde begin 1904, met bagage en meubilair, in Uden en liet zich op het gemeentehuis opnemen in de bevolkingsregisters, als kunstschilder en niet als ‘onderwijzer teekenen’ zoals hij in Amsterdam stond vermeld. Ook dat was een belangrijke beslissing. Mondriaan verbrak in die dagen een verloving, omdat hij uitsluitend als schilder wilde leven en geen verplichtingen kon aangaan.

Is 1904 dan een scharnierjaar tussen de Mondriaan van de Amsterdamse polders en het latere geometrische werk?

Het werk dat Mondriaan in Brabant maakte, sluit aan bij de Haagse School. Het maakt deel uit van Mondriaans naturalistische periode, maar toont volgens Herbert Henkels reeds de contouren van een sterke neiging tot vereenvoudiging. In zijn autobiografische essay Toward the True Vision of Reality (1941) zegt Mondriaan iets over de voorkeur voor grijs weer, schemer of fel zonlicht in zijn vroeger werk waarin details wegvallen en de grote lijnen zichtbaar worden, en dat zou zeker kunnen slaan op zijn Brabantse periode. Daar komen, volgens Maureen S. Trappeniers in de kleine catalogus, deze weersomstandigheden voor. Maar toch stond Mondriaan in Brabant nog ternauwernood aan het begin van het schilderproces waarbij hij niet meer de voorstelling als voorstelling, maar als compositie in kleur en lijn laat zien.

Volgens Henkels, in een nawoord, kan ‘het jaar dat Mondriaan in Brabant doorbracht, als een rustpunt gezien worden, zowel in zijn persoonlijk leven als in zijn scheppend werk’. Maar tegelijk, zegt Mondriaan zelf in een artikel dat in De Stijl verscheen, ‘beschouwde hij het werk uit 1904 achteraf als een beginpunt voor latere ontwikkelingen.

Paul Depondt