Ons Erfdeel. Jaargang 33

Historische fantasie

Bob van Laerhoven (^o1953).

De documentaire roman, die vaak geassocieerd wordt met de maatschappijkritische schriftuur van de jaren zestig, is - zeker in Vlaanderen - nog niet dood. Dat blijkt uit publikaties als Terug naar Kongo (1987) van Lieve Joris, Het koekoeksjong (1988) van Brigitte Raskin, en Het lange afscheid van Bob van Laerhoven. Van Laerhoven debuteerde in 1985 met de roman Nachtspel.

Van Laerhovens Het lange afscheid is een ambitieuze, 300 bladzijden tellende docuroman over de Tweede Wereldoorlog. Hij bestaat uit twee forse delen. Het eerste deel telt 40 hoofdstukken en beschrijft de onstuitbare opkomst van het fascisme in Duitsland tussen 1934 en 1938. Het tweede deel, dat 67 hoofdstukken bevat, speelt zich tussen 1940 en januari 1945 af. Treffend is de schrijnende beschrijving van het Poolse vernietigingskamp Treblinka. Met veel verve voert de roman de lezer in een cirkelbeweging mee van Dresden, over Rusland in (flash-backs), Frankrijk, Turkije, Engeland en Zwitserland naar Polen, om zo terug te keren naar Dresden. Meteen rijst de vraag: hoe kan iemand nog over Dresden schrijven na Het stenen bruidsbed (1959) van Harry Mulisch? Die vraag is me tijdens de lectuur door het hoofd blijven spoken en dat is eigenlijk geen goed teken. De onmiskenbare kwaliteiten van de roman, die ik hierboven reeds noemde, slepen je eerst mee. Af en toe struikel je wel over de redundantie, de wijdlopigheid, de tekst-en-uitleg van de opdringerige alwetende verteller, maar kom, de eerbied voor research en métier blijft het halen. Tot het einde nadert, en met dat einde, de hokus-pokus van de beroemde Zwitserse psychiater Jung, die als een deus ex machina bepaalde onwaarschijnlijkheden uit de roman komt verklaren, waardoor ze nog ongeloofwaardiger worden. Wat een stevig geconstrueerde en gedocumenteerde roman leek te zijn, is tenslotte slechts een wat feuilletoneske historische fantasie. Schrappen en eindigen: twee onderling samenhangende technieken die Van Laerhoven niet bezit. De auteur heeft geen enkel gevoel voor maat en wordt door zijn herhalingsmanie sterk voorspelbaar en dus vervelend. Alleen de filmshots in Trebelinka zijn echt doeltreffend: de naakte waarheid van de Endlösung laat je niet meer los. Maar zelfs dan raakt de auteur niet op het niveau van b.v. Duizend jaar Thomas (1979) van Loekie Zvonik.

Het lange afscheid is opgebouwd rond de spiegeling tussen het leven van Hermann Becht uit Dresden, die we volgen tussen zijn 15de en 26ste jaar, en de geschiedenis van Duitsland. Precies die spiegeling wordt tot in het absurde doorgevoerd. Het lijkt er op het einde zelfs op dat Hermann, meer nog dan Hitler, het verloop van de Tweede Wereldoorlog heeft bepaald. Laat ik vooraf vertellen dat Hermann psychisch volledig geblokkeerd is door een alles verlammende vaderhaat. De vader is een typisch produkt van de Befehl-ist-Befehl mentaliteit. Door onderdanig en slaafs gekruip is hij van de SA via de SS bij de Gestapo terecht gekomen, als kampoverste van Treblinka, om daar-

[p. 123]

na opnieuw in Dresden op te duiken als adjudant-chef van de politie. Hermann volgt zijn vader als diens schaduw, hoewel hij dat hoegenaamd niet wenst: liever zou hij zich van hem ontdoen. De relatie tussen de vader en de zoon wordt getekend door vier sleutelscènes. De eerste, in 1934, speelt zich af bij Hermanns joodse verloofde Carla Kienholz: dronken Duitse soldaten vermoorden Carla's vader en verkrachten zowel haar moeder als Carla zelf; Hermann is de laffe, machteloze getuige. Zijn vader, die alles voor zijn carrière veil heeft, slaat hem een gebroken neus en verstoot zijn Witrussische vrouw. Hermann vlucht met zijn moeder naar Parijs, waar zij later onder een auto springt. Hij wordt ‘een menseneten-van-binnenuit’, die zijn immense vaderhaat en knagende persoonlijke schuld verbergt achter een masker van achteloosheid en nihilisme. Hij speelt dat God niet bestaat, maar in feite heeft God de gedaante aangenomen van een demon, waarin zowel Hitler als zijn vader zich spiegelen. Hij moet die demon te lijf, wil hij ooit uit de impasse komen.

De tweede sleutelscène speelt zich af te Parijs in 1938. Hermann ontmoet ‘toevallig’ Carla in het gezelschap van een zekere Gri nspan. Instinctief belet hij haar Hitler, die incognito Parijs bezoekt, te vermoorden. Haar door toedoen van Hermann slecht gerichte schot treft wel derde secretaris Von Rath, dit alles in aanwezigheid van Hermanns vader, die tot Hitlers gevolg behoort. Door de duivelse machinaties van de vader wordt die moord de aanleiding tot de beruchte Kristallnacht op 10 november 1938. Hermann voelt zich dubbel schuldig. Hij heeft de diabolische Hitler gered en daardoor de jodenvervolging mogelijk gemaakt. Bovendien heeft hij niet kunnen beletten dat zijn vader Carla neerschoot. Zijn nog diepere gevoelens van haat en schuld maken zijn masker steeds ondoorgrondelijker.

In Treblinka wordt in 1943 de derde sleutelscène gesitueerd. Hermann heeft aanvaard voor de Engelsen bij de nazi's te spioneren en moet, vergezeld van een als SD-Obersturmbannführer vermomde medespion, hard filmmateriaal maken van de gruwelen in Treblinka. Hij heeft moeite zijn masker op te houden, want hij voelt zich schuldig aan wat hij ziet. Opnieuw kruist zijn vader zijn pad, dit keer als pas gearriveerde kampoverste. Hij ontmaskert zijn zoon en wil hem doden, net als de Treblinka-opstand uitbreekt. Vader en zoon raken - in een vierde sleutelscène - opnieuw slaags in Dresden, waar hun geschiedenis begonnen is. Dit keer veroorzaakt Hermann een ware slachting: in de vuurpoel van Dresden zullen zijn fantomen mee ten onder gaan. Als spion laat hij het valse bericht naar Engeland seinen dat in Dresden (het is januari 1945) een geheim gaswapen opgeslagen ligt, dat de oorlogskansen kan doen keren. Het historische bombardement van de geallieerden op de kunststad volgt. De ‘steppenwolf’, op de bodem van alle ellende, wacht in het huis van Carla zijn dood af. Maar eerst heeft hij in 1944 te Zwitserland Carl Gustav Jung ontmoet, die in een sluitende analyse beweert dat de ‘onmogelijke’ toevalligheden in Hermanns leven alleen bestaan in zijn fantasie, als een soort therapeutische dagdromerij. Die visie wordt gepropageerd als dé oplossing van een vraag waar de kritische lezer inderdaad mee zit: de vraag naar de waarschijnlijkheid van de vier sleutelscènes. Helaas biedt Jungs analyse geen uitweg: andere personages én de alwetende verteller beamen de feiten. Hokus pokus pats dus.

Hugo Bousset

bob van laerhoven, Het lange afscheid, Dedalus, Antwerpen, 1988, 300 p.