Ons Erfdeel. Jaargang 33

Zeeuws meisje in den vreemde

In een reclamespot op de Nederlandse televisie voor een margarinemerk irriteert zij door haar verregaande onnozelheid. Zeeuws meisje: een onbedorven natuurkind, geheel onkundig van de slechtheid die de grote stad herbergt.

Aan deze onwerkelijke gestalte doet Paulina denken, de hoofdfiguur uit Au pair, de nieuwe roman van Willem Frederik Hermans. Signalement: 1,92 m lang, 19 jaar oud, afkomstig uit Vlissingen. ‘Haast een boerinnetje’, noemt zij zichzelf op een bepaald moment. Een Japanner, die haar aanspreekt, bestempelt haar als eetbaar. Hij verwijst daarbij niet naar het margarinemerk, maar naar de geschiedenis van een landgenoot, die zijn Hollandse geliefde doodde, invroor en in kleine porties consumeerde. Paulina dineert in Au pair veelvuldig, niet zelden in dure restaurants, maar zelf wordt zij niet genuttigd, hoogstens gebruikt. Het vergaat haar minder slecht dan de andere creaturen van Hermans die het geluk zoeken buiten de landsgrenzen. Ik denk b.v. aan de deerniswekkende Sebastiaan Klok uit ‘Een veelbelovende jongeman’ (Een landingspoging op Newfoundland).

De argeloze Paulina - een aantal malen wordt zij als duimzuigster beschreven - gaat als au pair studeren in Parijs. Een godin uit het noorden, noemt men haar, een Diana, de mythologische figuur, met wie zij, behept met ‘een vage angst voor alle contacten’, haar kuisheid en maagdelijkheid gemeen heeft. Ondanks de colleges die zij volgt over amoretten (liefdesgodjes), zal zij haar virginale staat in de roman niet verliezen.

Paulina trekt niet zo maar naar Parijs. Er is het afschrikwekkend voorbeeld van haar nicht Klara, die in een Amsterdams kraakpand samenwoont met de drummende ‘taalwetenschapper’ Bart-Bram. De sanitaire voorzieningen zijn primitief, de overlast van de andere bewoners is groot. Paulina besluit haar heil in Parijs te zoeken.

Helaas, op het adres dat zij vindt, zijn de omstandigheden niet beter. Net als Sebastiaan Klok, die gevlucht uit Nederland in Canada een carillon Wien Neerlands Bloed hoort spelen, raakt ook Paulina in de situatie verzeild waarvoor zij haar vaderland heeft verlaten. Gehuisvest op de zolder van een advocatenechtpaar ondervindt zij overlast van de andere bewoners, Afrikanen en Arabieren, die ‘bakken vol muzikaal puin’, een krachtige verwijzing naar een kraakpand, over haar uitstorten. Een behoorlijke W.C is er niet en haar koffers worden geplunderd. Zelfs stimuleert de Arabische muziek, die haar uit haar slaap houdt, Paulina tot taalwetenschappelijke overpeinzingen.

Het verblijf bij het echtpaar Pauchard is van korte duur. Meneer en mevrouw gedragen zich zo ongeciviliseerd (meneer wordt zelfs met een neanderthaler vergeleken) dat Paulina al snel de wijk neemt. De direkte aanleiding

Willem F. Hermans (^o1921).

tot haar vertrek zijn de weinig verfijnde toenaderingspogingen van het voorlijke zoontje Hughes.

De nachtmerrie van Paulina lijkt in een droom te verkeren, als zij in dienst treedt van een stokoude generaal, die met zijn familie een luxueus ingericht huis bewoont in de nabijheid van de Jardin du Luxembourg. Paulina wordt op sprookjesachtige wijze verwend. (De roman bevat vele zinspelingen op de wereld van het sprookje: reuzen en reuzinnen (b.v. Paulina) komen ter sprake, evenals dwergen en kabouters.) De familie waarmee Paulina kennismaakt, is overwegend lang van gestalte. Zij lijkt haar natuurlijke omgeving te hebben gevonden, ook al door de artistieke belangstelling van de familie De Lune. De generaal bewondert de tekenaar Constantie Guys, ironisch genoeg geboren in de Nederlandse woonplaats van Paulina. De zonen van de generaal zijn artistieke mislukkelingen. De oudste, Armand, heeft het als dichter niet gered, terwijl Michel een met matig resultaat ploeterende pianist is met een passie voor de onbekende componist Alkan. Alleen de zoon van Armand, Edouard, valt uit de toon. Hij is slechts geïnteresseerd in geld en heeft dan ook niet voor niets het profiel van een gier.

Paulina belichaamt in Au pair een bekend thema in het werk van Hermans: de onkenbaarheid van de werkelijkheid. In de

[p. 118]

Herman Portocarero (^o1952).

woorden van de verteller: ‘De werkelijkheid zwijgt. Zij toont alleen wat wij zien, en spreken doet zij helemaal niet. Zij geeft op onze vragen alleen antwoorden die we zelf onder woorden brengen - en ook die grotendeels niet overeenkomstig de waarheid.’

Deze stand van zaken wordt gedemonstreerd aan de lotgevallen van Paulina. Erop gebrand iets terug te doen voor de haar bewezen weldaden, brengt zij illegaal een koffer met geld naar een Luxemburgse bank. Dit geld is afkomstig uit het vermogen dat de generaal heeft beheerd voor een in de oorlog verdwenen joodse buurman. Rechtens komt het door succesvolle beleggingen spectaculair gegroeide kapitaal een SS-er toe. De generaal kiest echter voor een humanitaire, maar onwettige bestemming. Paulina zegt haar medewerking toe.

Van meet af aan staat de expeditie van Paulina in het teken van vreemde gebeurtenissen, vergissingen en onvoorziene wendingen. Als klap op de vuurpijl verneemt zij dat zij het geld toch, zonder het te weten, heeft afgeleverd bij de SS-kolonel. De man laat van opwinding bijna het leven, net als de generaal, toen hij met Paulina over deze erfgenaam sprak. Van de generaal bij het Luxembourg naar de kolonel in Luxemburg: veel is Paulina niet opgeschoten.

Wat er precies is gebeurd bij het geldtransport blijft voor Paulina, en de lezer, duister, maar dat er misbruik is gemaakt van haar argeloosheid, vooral door Edouard, op wie zij steeds meer gesteld was geraakt, staat vast.

Paulina verneemt de waarheid omtrent de ontvanger van de koffer van Michel, die haar achterna is gereisd, een situatie die rijk is aan verwijzingen naar de geschiedenis van Orpheus en Eurydice, hoofdfiguren in de opera van Gluck, waarvan zij beiden kort tevoren een uitvoering hebben bijgewoond.

In gezelschap van Michel reist Paulina vanuit Luxemburg naar Londen. Daar lijkt zij haar maagdelijke staat te zullen verliezen. De met een moederbinding behepte Michel (zijn vrouw is weggelopen; hij woont samen met een tandeloze gouvernante) laat het echter afweten; hij verlaat 's nachts het bed dat hij met Paulina deelt om naar zijn zieke moeder te gaan.

Ondanks de luxe die Paulina in het huis van de generaal omgeeft, komt maar ten dele de voorspelling uit van een man die zij op weg naar haar tweede au pairadres ontmoet. Hij wordt als volgt beschreven. ‘Het was een man met een gladgeschoren gezicht en grijs, achterovergekamd haar. Hij droeg een bril in hoornen montuur en leek op iemand die zij eerder gezien had, maar dit laatste wist zij niet zeker. Zijn gezicht was er niet een dat van nature vriendelijk stond.’ Deze man, een Nederlander, die later suggereert dat hij Paulina haar gedachten inblaast, is eenvoudig herkenbaar als de schrijver Willem Frederik Hermans. (In Een veelbelovende jongeman nam hij de gedaante aan van de psychiater Dr. Herman F. Williams.) Hij verzekert zijn creatuur: ‘Van dit ogenblik af zullen een heleboel dingen beter gaan. Ik heb het beste met je voor’. Zoals hiervoor al bleek, is er echter niet alleen voorspoed voor Paulina weggelegd.

Aan het eind van de roman wordt Paulina aangesproken door een Nederlander, die onweerstaanbaar doet denken aan de zojuist genoemde schrijver. Deze ‘bejaarde meneer’ ziet Paulina lezen in Madame Bovary, niet toevallig haar lievelingslectuur. Volgens hem had het met Emma Bovary niet zo treurig hoeven aflopen, als Flaubert zijn eigen boek binnen was gegaan om met zijn heldin een verhouding te beginnen. Pauline werpt tegen dat Emma hem misschien had afgewezen, een mening die haar krachtdadige afwijzing in herinnering roept van een man, socioloog en psychiater, die haar

[p. 119]

kort tevoren in niet mis te verstane termen uitnodigde tot sexueel verkeer.

Waarom zou Emma volgens Paulina vermoedelijk niet ingaan op de avances van Flaubert? De kern van de zaak is dat de schrijver zijn schepping niet onbeperkt naar zijn hand kan zetten. Dit zou indruisen tegen het karakter dat hij zijn heldin had gegeven. ‘Hij kon haar op het eind niet ineens gaan dwingen te doen wat hij gezellig vond - achteraf’, zegt Paulina.

Zo verliest de schrijver de macht over zijn eigen schepsel, naar ook de creator van Paulina moet ervaren. Op de laatste bladzijde van de roman kruist Paulina haar benen, wat haar een intense gewaarwording bezorgt. ‘Ze voelde de binnenkanten van haar dijen, die ze stijf tegen elkaar hield, zonder weerstand langs elkaar schuiven met alleen de dunne nylon van haar kousen ertussen. Ze hoorde het knisperen van het elektriserende weefsel. 't Was of haar dijen verliefd op elkaar waren en elkander hadden beloofd nooit uit elkaar te gaan, veilig in elkaars warme liefde.’ Daar zag het eerder in de roman nog niet naar uit, toen Paulina de twee kousebenen van haar panty moest scheiden om haar vernielde koffers te kunnen dichtbinden.

De maagdelijke en kuise Paulina is ontoegankelijk voor haar schepper. Hij kan slechts berusten en de roman uitwandelen, wat hij in de laatste zin dan ook doet. ‘Hij slaakte een zucht en nam afscheid van haar met een goedmoedig knikje’.

Zoals de meeste publikaties van Hermans uit de jaren zeventig en tachtig mist Au pair de geladenheid van het vroege werk. Er is minder handeling en meer, soms wat lang uitgesponnen, dialoog en beschouwing. Daardoor verliest de roman hier en daar zijn vaart. Daar staat echter veel tegenover: een geraffineerde constructie, waarvan ik slechts enkele aspecten heb kunnen belichten, interessante standpunten (o.a. over kunst en kunstmatigheid) en karakteristieken die de lezer bijblijven. Zo wordt de universiteitsbibliotheek te Amsterdam gekwalificeerd als een ‘lege kippenfokkerij’. De roman van Hermans over een Zeeuws meisje in den vreemde is al met al zeer de moeite waard.

G.F.H. Raat

willem frederik hermans, Au pair, De Bezige Bij, Amsterdam, 1989, 415 p.