Ons Erfdeel. Jaargang 33

Een schoon bestaan

Fictie verlangt, net zo goed als een nieuwsbericht, actieve en handelende subjecten. Een goed verhaal, echt of verzonnen, heeft drama, handeling nodig. Er zijn maar weinig literaire uitingen die het kunnen stellen zonder de aanwezigheid van handeling - het absurde theater is er een van. Maar in de realiteit is het zo anders. Daar maakt ‘nieuws’ maar een klein deel van de tijd vol. Voor het individu betekent leven in essentie zich láten leven, geleefd wórden, op de lijnen die uitgestippeld worden door achtergrond, omgeving, dagelijkse routine, economie en cultuur.

Pol Hoste is een schrijver die zijn romanpersonages in deze werkelijkheid zoekt. Passieve personages, die, en dat is een krachttoer, toch boeien. Wat ze doen, is zinloos, tot in het absurde toe. Bepaald als ze zijn door hun verleden, slagen ze er niet in één stap vooruit te komen. Zelfs het noodlot als het al bestaat, verandert niets aan hun lot. Boeken als Vrouwelijk enkelvoud en Een schoon bestaan - Hostes nieuwsteverschuiven de aandacht van actie en conflict naar die onderstroom waar geen verhaal tegen bestaat. Niemand kan kiezen, je probeert je er alleen met wisselend succes tegen te verzetten. Van journaal tot roman zie je daartoe pogingen ondernomen worden, maar Pol Hoste zoekt het in die desastreuze onderstroom zelf, om een protest te formuleren in een al even gedreven, lankmoedig soort proza. Waaromm niet? Er gaat een enorme berg emoties schuil onder die gelatenheid. Het is onmacht of valse schaamte die ze verborgen houdt. Er blijft ook een ontstellende hoeveelheid dramatisch materiaal onder onontgonnen. Kijk om u heen: Hostes wereld is gesitueerd

[p. 110]

Pol Hoste (^o1947).

in Vlaanderen, maar ze is universeel. Ze is zo reëel, dat hij niet anders kan dan haar op een documentaire manier aanpakken. De verhalen die hij vertelt zijn inderdaad troosteloos en zogezegd oninteressant. Maar het stille engagement dat hij erin legt, maakt dat de paradox van het leven zelf zich oprichten kan.

In Vrouwelijk enkelvoud koos Pol Hoste zijn grootmoeders biografie als vertrekpunt voor een galerij vrouwenportretten. Zijn grootmoeder had een universitaire opleiding, maar vond niettemin geen gepast werk. Zo was dat in die tijd. Een tiental jonge vrouwen die hij daarna opvoert verkeert verkeren in een soortgelijke situatie: ze komen noodgedwongen op een minderwaardige manier aan de kost, een toestand waar ze nooit meer uitkomen. Hoste ziet het leven als een chronische crisissituatie, een aanhoudend gevoel van onvoldaanheid, zoals in een huwelijk waar geen sprankeltje leven meer in zit. Voor hem is in Vlaanderen niets veranderd tussen zijn grootmoeders tijd voor de oorlog en nu. De welvaart heeft geen emancipatie met zich gebracht. De mens denkt, voelt, leeft nog altijd even primair. Hij heeft niet geleerd te handelen. Het is een troosteloos bestaan.

Een schoon bestaan is dan natuurlijk de meest cynische titel die Pol Hoste aanvoeren kon voor wat nu zijn eigen ‘fragmentaire autobiografie’ is geworden. Zijn bestaan kan volgens de geldende normen voor behoorlijk doorgaan, want er is een huis en een inkomen. Maar er is geen vreugde, geen geluk. Het is hem zo overgedragen. Verstoken van moederliefde (in feite werd hij opgevoed door zijn grootmoeder) en gedomineerd door een nukkige vader, kon de relatieve welstand van het gezin hem niet voldoen. In Vlaanderen van net na de oorlog koesterden de ouderen idealen die de kinderen niet begrepen. De kleine Pol Hoste hardde zich tegen de materialistische mentaliteit, ook al werd ‘ruimheid van geest’ gepredikt: ‘Wanneer we met mensen omgingen die over onze opvoeding niet waren ingelicht, hadden ze de indruk dat we voortdurend iets verborgen. Dat mijn broers en ik onszelf verborgen. Wijzelf verborgen niets. Wel zou het kunnen, dat onze opvoeding ons verborgen heeft. Ook voor onszelf’ (p. 81).

Natuurlijk schetst niet elke autobiografie een zo weinig harmonisch beeld van de jeugd. Het toeval wil dat een leeftijdgenoot van Pol Hoste, Eric de Kuyper, in zijn haast tegelijk met Een schoon bestaan verschenen boek De hoed van tante Jeannot een veel positiever beeld van het naoorlogse Vlaanderen geeft. Zijn ervaring werd gedicteerd door gunstiger omstandigheden; zijn relaas staat diametraal tegenover dat van Hoste. Wat opvalt is dat beide auteurs hun boek even esthetiserend opgevat hebben. De Kuyper speelt met frivole anekdotes, haast kinderlijk, Hoste pleegt noeste arbeid met repetitieve elementen. De eerste bladzijden van Een schoon bestaan geven zelfs de schijn van een armoedig relaas, maar taalarmoede is iets waar Hoste een maximum aan expressiviteit uithaalt, niet alleen door een specifieke, afgeroomde stijl, maar vooral door de vele populaire citaten die hij als commentaar door zijn verhaal heen weeft. Het zijn ouderlijke, moraliserende commentaren die het leven van alledag voorstellen als één grote treurnis, die elke hoop op verandering en elk initiatief in de kiem smoren. Hun dialectische klank zet de poorten naar het grauwe verleden wijd open: ‘Ge moet niet nauw kijken’; ‘'n Mens, ge peinst altijd het slechtste’; ‘Ge gaat uw schoon dingen vuil maken’; ‘Daar moei ik mij niet mee’.

Het eendimensionale, minimalistische taalgebruik dat Pol Hoste door zijn hele boek weeft, verbaast en fascineert. Er spreekt een gelatenheid uit, die aardt in een oer-Vlaamse, stugge, stroeve

[p. 111]

bodem. Het boek is als in aarde gekerfd, uit aarde gehouwen - maar het is geen vruchtbare aarde. Hostes jeugd heeft er nooit wortel in kunnen schieten. Hij esthetiseert nog verder, en portretteert zijn afwezige, liefdeloze ouders in de diverse fragmentarische episodes van zijn boek als talloze andere anonieme ouderparen. Hij stelt zijn moeder voor als vertegenwoordigster van het eeuwig vrouwelijke, een negatieve kracht die alles in het werk stelt om zijn mannelijkheid te breken. ‘De vrouwen hebben het linnen dat hem op de groei was gemaakt, tot twee of driemaal toe weer uitgelegd. Ze hebben hem “een schoon kostuum” aangepast, het na jaren door de kleermaker nog eens laten keren, de pijpen en de mouwen wat laten verlengen, de schouders laten verbreden. Zo hebben ze hun wraak op hem gericht, al die vrouwen die zo zorgvuldig op dit jongetje moesten passen en zich intussen door hun mannen lieten verkrachten. Ze controleerden zijn lichaam, wasten het, staken het in kleren en spanden om hun eigen lijf het vreemdsoortige textiel dat in donkere ingemaakte kasten lag verborgen’ (pp. 91-92).

Er is één goede fee: de grootmoeder, die door zijn ouders uit huis gekeken werd. Net zoals in Vrouwelijk enkelvoud vormt zij de rode draad door Een schoon bestaan heen, zij het alweer als underdog. Zij is de enige voor wie Hoste bewondering heeft, want onder haar passieve onderdanigheid schuilt een ziel. Ook zij wordt geleefd, maar zij is onschuldig. In die onschuld herkent Hoste zichzelf, met dat verschil dat hij er zich bewust van is dat zijn bestaan een ruïne geworden is. Zoals het ouderlijk huis nooit een thuis voor hem geweest is, is hij er niet in geslaagd zich een leefbaar huis te maken. Het laatste hoofdstuk van het boek, Afbraak, dient om van de resterende brokstukken een onderkomen te bouwen. Pol Hostes huis is het boek dat hij maakt; omdat hij bang is in dezelfde vergeten straat als zijn familieleden te eindigen, creëert hij een taalbouwwerk, dat ondanks de vermelde eendimensionale, minimalistische elementen een complexe structuur herbergt. Het is een oord vol duistere gangen en verborgen kamers; de inventaris is indrukwekkend.

Hoste slaagt er immers in het geheel te overzien; met dit troosteloze, aliënerende Vlaamse landschap moet hij leren leven en de beste manier om dat te doen bestaat er voor hem in de ruïnes van het verleden te restaureren. Een schoon bestaan is een monumentaal ingehouden protest tegen de beslotenheid van een jeugd. De sleutel, het geheim van Hostes stijl, is de paradox en het understatement. Op die manier laat hij het Vlaanderen van Streuvels en Boon herleven, een beeld dat tot over de grenzen gekend is. Er gaat een aardse kracht van Hostes boek uit, die ook daar opnieuw herkend zal worden. Is ‘geleefd worden’ trouwens niet overal eender? Je kunt er maar een wens bij laten aansluiten: laat een complement als het hoger vermelde boek van Eric de Kuyper dat beeld nuanceren en verrijken. Ook dat is Vlaanderen, al is het de andere kant van de medaille.

Karel Osstyn

pol hoste, Een schoon bestaan, Manteau, Antwerpen/Amsterdam, 1989, 129 p.