Ons Erfdeel. Jaargang 32

Publikaties

Honderd jaar media in Nederland

De titel van Blokkers maior opus over een eeuw kennis- en informatie-overdracht is blijkens het Vooraf ontleend aan het vers De wolken van Martinus Nijhoff, zij het in een wat andere betekenis dan de dichter voor ogen had.

In dat Vooraf onthult de auteur ook het een en ander over de ontstaansgeschiedenis van het boek. Het verzoek om het te schrijven kwam in 1986 van het uitgevershuis Kluwer, dat er in 1989 zijn 100-jarig bestaan mee wenste te markeren. Hij nam de opdracht aan en bleek rustig aan het werk te kunnen blijven, ook toen in 1987 Elsevier een onvriendelijke overname beraamde en Kluwer langdurig op een prominente wijze in het nieuws kwam, wat pas luwde toen de fusie Wolters Kluwer tot stand was gekomen. Dat betekende in feite dat Kluwer-sec de 100 jaar net niet zou halen. Maar ‘de opdracht bleef onverlet evenals de afgesproken werkwijze... De bedoeling was nadrukkelijk niet een gedenkboek, zelfs geen gelegenheidsuitgave, maar een zo algemeen mogelijke geschiedenis van een eeuw kennis- en informatieoverdracht in Nederland: boek, krant, periodiek en advertentie. Radio en televisie zouden niet dan in afgeleide zin aan de orde komen, het woord Kluwer hoefde niet te vallen’.

Wat Blokker bewogen heeft om die opdracht te aanvaarden vermeldt hij niet, maar het lijkt niet onaannemelijk dat hij meende in zijn schrijversloopbaan aan een werk van bredere adem toe te zijn. De opdrachtgevers hadden er kennelijk vertrouwen in dat hij in zijn materiaalselectie en -ordening zoveel greep op een eeuw mediageschiedenis zou weten te krijgen dat hij zijn vermogen om leesbaar en meeslepend te schrijven niet zou hoeven af te staan.

Dat vertrouwen is niet beschaamd. De auteur is niet onder het materiaal verdwenen. Om het de baas te blijven heeft hij het in vijven verdeeld. In de hoofdstuktitels wordt de thematiek al aangeduid: (1) de samenleving, (2) de typografen, (3) de branche, (4) de boodschappers en (5) de lezers. In een korte epiloog wordt dan nog wat nader op de geschiedenis van Kluwer ingegaan, niet als beleefdheidsgebaar, zegt de schrijver, maar omdat de ‘bedrijfsontwikkelingen van wat Kluwer in 1889 begon me exemplarisch voorkwamen voor de revolutie die de wereld van het drukwerk in honderd jaar heeft doorgemaakt’.

In De samenleving geeft de auteur wat hij noemt een ‘cultuurpolitieke luchtfoto van honderd jaar Nederlandse samenleving’. In dat landschap wordt vooral gefocust op elementen die hij verderop in het perspectief van de mediahistorie kan plaatsen. Wat hij trefzeker oproept is het beeld van een land dat met het compromis en het pacificatiespel - het schipperinstinct - even vertrouwd is als met zijn verzuiling. De typisch Nederlandse behoefte om extremen te beteugelen duldde geen vergissingen als die van Troelstra in 1918. Het zijn maar kleine stapjes, b.v. in de effecten van de amusementsnijverheid en in de democratisering van de kennis, die getoetst kunnen worden op hun ontzuilende bijwerkingen, maar in dat opzicht laat Blokker zien dat er in een eeuw heel wat grenzen konden worden verlegd, op weg naar ‘het dichtstbevolkte en het pluriformste land op aarde’.

De typografen vat de resultaten samen van een organisatiedrift die de oudste vakbond heeft verwekt (en die b.v. al in 1914 een collectieve arbeidsovereenkomst wist af te dwingen), maar die steevast een ‘herenakkoord’ verkoos boven de ‘klassenstrijd’, niet alleen vanwege de bij het harmoniemodel passende inschikkelijkheid, maar ook omdat de typografen zich graag op hun hoogwaardig vak lieten voorstaan. ‘Typographen dat zijn heeren, chicque en netjes in de kleeren...'t staat zoo deftig, 't lijkt zoo fijn om een typograaph te zijn’, wordt Speenhoff uit 1909 geciteerd. Tot in de laatste decennia, onder de computer-c.q. automatiseringsrevolutie, heeft de bond zo exclusief de belangen van de eigen achterban weten te behartigen dat de letterbak rustig kon worden afgestaan als ‘schrijn voor prullaria’ in de huiskamer.

In De branche geeft Blokker een beeld van de immense gevolgen van de revolutionaire tech-

[p. 790]

nologische ontwikkelingen, zoals ook van de invloed daarvan op de branche-organisaties, het auteursrecht en de Berner Conventie, de vormgeving van boek en ander drukwerk, inclusief de reclame. Verhelderend is zijn verslag van de ‘tweede revolutie’: de schaalvergroting, fusies en concentraties in de uitgeversbranche.

Het wordt met elk hoofdstuk interessanter. ‘Alle drukwerk is altijd vervaardigd of verspreid vanuit een zekere aanmatiging of op zijn minst een maatschappelijke (bij)bedoeling, om het even of het doel werd gezien in lering of vermaak, in vooruitgang of behoud, in stichting of opruiing, in naastenliefde of macht. En liefst moest de verzonden boodschap behalve effect ook revenuen sorteren’, vermeldt Blokker in het hoofdstuk De boodschappers. Alle denkbare aandriften tot een boodschap komen in dit hoofdstuk wel aan bod. Indringend schetst de auteur de paradox van de zuil-bindende en de ontzuilende effecten van de journalistiek, die enerzijds gebruikt werd op de verschotting in stand te houden, maar anderzijds naar haar communicatieve aard en functie het zuilensysteem heeft helpen uithollen. De emancipatorische impulsen, de geleidelijke democratisering van de communicatiemiddelen, de onuitroeibare ‘kanselredenaarsbehoefte’, wat dan ook, het wordt nergens losgezongen van de economische wetmatigheden: de informatievoorziening vond en vindt plaats in ondernemingsgewijze produktie. Ook de anekdotiek staat in dat perspectief: in 1934 protesteerde het Persbureau Vaz Diaz bij de PTT wegens de concurrentie van een radiovereniging, die een reportage van de begrafenis van Dolfuss had uitgezonden.

Maar het boeiendste hoofdstuk is toch wel De lezers. De geschiedenis van de lezers is nog nooit opgetekend, alleen die van schrijvers en boeken. Aan cijfers zijn alleen oplagen te achterhalen - en die niet eens zo gemakkelijk - en het aantal uitleningen van bibliotheken, maar hoeveel van die verkochte en uitgeleende boeken zijn er ook gelézen en met welk effect? Behalve misschien uit de totaaloplage van Ot en Sien valt er uit geen enkel cijfer te concluderen of de boodschap metterdaad werd geconsumeerd. ‘De geschiedenis van het lezen, van de lezers en hun leesgewoonten is te gecompliceerd en te duister om haar in termen van standsverschil, klassenonderscheid of ongelijksoortige opleidingsniveaus zomaar te kunnen versimpelen of verhelderen.’ Blokker heeft niet de pretentie de leemte van de lezershistorie bij deze gelegenheid te kunnen vullen, maar hij levert wel een bijdrage waar niemand omheen kan die zich ooit in dit onderwerp zou willen en durven begeven.

Wat tegen de thematische opbouw van het boek kan worden ingebracht is dat Blokker zijn lezers vijf keer door hetzelfde tijdperk laat exerceren, hetgeen herhalingen impliceert, een bezwaar dat te meer zou kunnen klemmen bij zo'n breed onderwerp. Aan dat risico van herhalingen is Blokker inderdaad niet ontkomen, maar hij heeft er wel een deugd van weten te maken. Vanuit telkens een andere invalshoek verschijnen de historische gegevens ook telkens in een ander licht en dat maakt de gebeurtenissen inzichtelijker en de beschouwing ervan genuanceerder.

Dat de breedheid van het onderwerp de auteur tot beperking heeft genoopt (wat overigens ook bij een strikt chronologische behandeling onvermijdelijk zou zijn geweest) heeft onmiskenbaar in het voordeel gewerkt van de markering van zijn centrale thema's: de verzuilende en ontzuilende effecten van de media, de ontwikkeling tot een pluriforme samenleving, die - spijts het huidige mediapandemonium - weinig aanleiding geeft tot cultuurpessimisme.

Het is een trefzeker en meeslepend geschrift geworden, dat aanhoudend een dwingend (maar niet narrig) beroep doet op de reflectie van zijn lezers.

[p. 791]

Dat ik over het hele boek -tekst én vormgeving - nogal te spreken ben, heeft nòg een oorzaak: ik ben namelijk met huid en haar bij de totstandkoming betrokken geweest. Na mijn afscheid als directeur van Van Dale Lexicografie in 1986 heb ik me op verzoek van de hoofddirectie van Kluwer belast met de zorg dat er in 1989 enig ‘jubileumboek’ ter tafel zou komen, waarbij mij ten aanzien van onderwerp en auteurswerving weinig beperkingen werden opgelegd, als het maar een boek van niveau zou worden.

Dat ik ook met de uitmonstering onbekrompen te werk kon gaan, was een aangename bijkomende omstandigheid. Het boek is uitnemend vormgegeven door Kees Nieuwenhuijzen. Clara Brinkgreve en Hester Lenstra brachten bijna 400 tekst-ondersteunende afbeeldingen bijeen. Er kon in vol kleur gedrukt worden op riant papier. Het verfijnde bindwerk (met een zwartfolie extra in het blindstempel op het voorplat van de hand, om maar eens een kleine extravagantie te noemen), de sneekleur, de speciaal ontworpen schutbladen, de kapitaalbandjes, het stofomslag, het heeft allemaal kwaliteit en finesse maar is ook weer niet overdone. Vorm en inhoud vallen volmaakt samen, en dat is een buitengewoon lekker gevoel voor een laatste uitgeversdaad.

Toen de redactie van Ons Erfdeel me voor deze bespreking uitnodigde, heb ik haar dan ook spoorslags laten weten dat ik de minst gekwalificeerde leek om zo'n opdracht objectief uit te voeren, maar zij persisteerde bij haar verzoek. Welnu, weet dan, lezer dat u bevooroordeeld bent voorgelicht. U zult nog eens bij een ander uw licht moeten opsteken of u zich De wond'ren... wel mag laten ontgaan.

Als dat advies positief uitvalt, kan ik er alleen dit nog van zeggen: gezien de prijs van de handelseditie toucheert elke koper in feite een subsidie van de jubilaris.

Pieter Hagers

jan blokker. De wond'ren werden woord en dreven verder. Honderd jaar informatiein Nederland. 1889-1989, Kluwer, Deventer / Contact, Amsterdam, 1989, 320 p.