Ons Erfdeel. Jaargang 32

Het Verzameld dichtwerk van Guido Gezelle

Eind 1987 is van het Verzameld dichtwerk (VD) van Gezelle het 7de deel verschenen, een gelegenheid om te wijzen op enkele kenmerken ervan.

Bijna een eeuw na de dood van de dichter was er nog geen uitgaven van zijn volledig werk, zelfs niet van zijn poëzie. Haast niemand wist dat; weinigen hebben het dus gemist. Van degenen die over Gezelle wilden schrijven en het wèl wisten, kon men bezwaarlijk verwachten dat ze eerst dat enorme onderzoek zouden verrichten. Het was dus de hoogste tijd dat dit door een centrum ad hoc gebeurde en dat tegelijkertijd wat al op de markt was, nog eens grondig werd bekeken.

In 1966 werd door Prof. R. Lissens in de schoot van de UFSIA zo'n centrum opgericht, een nuchtere daad na helder denken. De uitgave van het werk was vanaf het begin een van onze vele projecten, maar al gauw kreeg die van het dichtwerk voorrang. Na jaren voorbereiding, na de publikatie van 10 jaargangen Gezelliana en van een achttal boeken, kon dan tijdens het Gezellejaar 1980 het eerste deel van het 8-delige VD van de pers komen. Ik zal hier niet opsommen wat er toen aan uitgaven op de markt was, maar enkel bondig de belangrijkste verschillen vermelden tussen onze en de vorige uitgaven.

Wat er nog niet was

Het VD vult de vorige uitgaven in aanzienlijke mate aan. In de delen 5, 6 en 7 werden resp. 21, 30 en 52 gedichten toegevoegd die tot nu toe niet gebundeld werden, d.w.z. 103 op een totaal van 759 of 15%. (Het betreft het Nagelaten dichtwerk en in dl. 7 worden de korte en onvoltooide gedichten niet meegerekend). In sommige afdelingen zijn de nieuwe verzen talrijk, b.v. in afd. A. van dl. 7; dit zijn de langere gedichten die tot nu toe ten onrechte tot de Laatste verzen behoorden. Op een totaal van 63 zijn er 17 ongebundelde bij met een gemiddelde lengte van 36 regels. De meerderheid kan tot de betere gedichten gerekend worden. Aan een ervan wijdde A. Westerlinck in zijn De innerlijke wereld van GG. (1977) bijna 2 blz. (222-4), aan een ander één p. (182 v.); hij had ze toentertijd in Gezelliana aangetroffen.

Wat er wel was, maar anders

Terloops moet hier ook vermeld worden dat er van dezelfde 759 gedichten resp. per deel 121, 70 en 90 voor het eerst of, na onderzoek, anders dan voorheen gedateerd werden, d.i. 38%. Maar, en dit is belangrijker, in een groot aantal gedichten, zelfs in zeer bekende, waren ook fouten geslopen. Velen zullen met hun ogen knipperen bij het lezen van het volgende: geen kwaad woord over de vroegere tekstbezorgers, want niemand kent de omstandigheden waarin ze werkten.

Guido Gezelle (^o1830-1899).

Van gedicht V, E 11 (= 5de deel, afd. E, 11de gedicht) was de aanvang al 70 jaar: ‘Elisabeth, geen een zoo net /alom bekend / de beste van de vrouwen’. De man die in 1915 ( ?) alom bekend toevoegde, heeft er tot 1984 plezier van gehad. - In de gedragen, haast monachale hymne Veni Creator (V, G1) luidde de 3de strofe al sedert 30 jaar, gedeeltelijk zelfs sedert 1900:

Gij zijt des Vaders rechterhand,/
de vinger en de eerweerde pand,
/ die herte en longe en taal
begaaft, / en met Uw zeven gif-
ten laaft.

Dit werd in 1984 weer zoals in 1858; en wie leest, kan oordelen:

Gij zijt van 's Vaders rechter
hand / de vinger en de weerde
pand, / die hert en tong zeer rijk
begaaft / en met uw zeven giften
laaft.

En het prachtige 't Witje op de hei (V, J 15), gemaakt naar het model van het bekende oude lied Willen wij 't haasken jagen..., was al sedert 1915 (?) een vormloos hoopje regels. Baur nam het letterlijk van Veen over en geen filoloog of musicoloog, meen ik, heeft ooit het lied herkend. - En dat in datzelfde dl. 5 het nieuwjaarslied A19 niet begint met Nu de winter spookt alomme, maar dat, op grond van 2 hss. nu Vader winter aan 't spoken is, maakt het gedicht zoveel Gezelliaanser.

Dit waren slechts enkele correcties van de vele tien-, ja honderdtallen. We stoppen met dl. 5

[p. 762]

en bladeren even in dl. 7, in het bijzonder in de gedichten die tot Laatste verzen (LV) behoorden.

Het oneindig wereldwater

In LV stond al jaren het niet onbekende Welgekomen!; in het VD blijkt dit nu één strofe te zijn van een zeer intrigerend, maar ongebundeld gedicht van 14 achtregelige strofen uit januari 1881 (VII, A46). In grote nood vlucht de dichter door regen en wind een vriendenhuis binnen; het was de hoogste tijd, want - schrijft hij - de wind huilde en ‘brieschte al / deur de hagen / en het woei zoo / bitsig fel / dat de drijfsneeuw / vloog bij vlagen / scherp gekaverd / door mijn vel’. En dit is ook figuurlijk te lezen. - Het woord verterre in gedicht VII, A51, werd door de tekstbezorgers sedert 1901 op alle (on) mogelijke manieren verklaard, maar in de herlezing van 1986 bleek groen verterre niets anders te zijn dan groene sterre. - De 14 regels van het onvoltooide God hielp het op (Jub. LV, 213), dat nogal wat faam genoot in de Gezelleliteratuur, komen niet voor in het VD. Het betrof immers een slecht ontcijferd fragmentje van een nu 10-strofig gedicht uit de onmiddellijke omgeving van het (eveneens opgefriste) 't Er viel 'ne keer (VII, A 19 en 20). - Ook het gedicht Varend in een notenschulpke, dat tot nu toe - en ik citeer -‘zoals zoveel kladjes en kleingoed uit LV nagenoeg onverstaanbaar’ werd genoemd, is nu niet alleen glashelder en nog mooier dan voltooid, maar het herwon ook zijn weidse dimensie: we krijgen er een duizelingwekkende kijk op ‘de waarheid van 't oneindig wereldwater...’.

‘Het jaar... dat nog in de doeken kriept’

Men zegt vaak dat het gelegenheidswerk van Gezelle langdradig en saai, dus ‘voorbij’ is. Toch heeft men het ook wel telkens over vondsten, die op dat geheel verrassende uitzonderingen vormen. De waarheid is dat Gezelles gedichten soms inderdaad einde loos lang zijn en dat bepaalde passages saai (dreigen te) worden. Maar intussen worden zelfs die heel lange gedeelten herhaaldelijk opgefrist door strofen waar de vonken vanaf spetteren. En al zijn gelegenheidsverzen zijn niet even lang.

Petrarca heeft het meegemaakt dat zijn Italiaanse rijmen voor elke dag zijn doorwrochte Latijnse gedichten overleefden. De ‘grote’ poëzie van Gezelle is onsterflijk; hem overkomt dus niet wat Petrarca overkwam. Maar ook zijn rijmen voor elke dag zullen in de toekomst nog menig toevallige lezer verheugen. Wie in Vlaanderen of Nederland dichtte ooit een nieuwjaarswens waarin het nieuwe jaar in zijn luiers ligt te schreien als een pasgeboren kind, zoals in de titel hierboven (V, A26)? En wie durfde bij dezelfde gelegenheid ooit schrijven dat ‘het jaar, voltooid, het reeuwstroo uit zijn bedde gooit’ (V, A32)?

De indruk van saaiheid waarover we het hierboven hadden, is deels toe te schrijven aan de wijze waarop het nagelaten dichtwerk in de vroegere uitgaven werd gepresenteerd. Denk maar aan de eindeloos lange titels aldaar boven de meeste gedichten. Wie die had gelezen, las niet verder: aan de gelegenheid zelf was doorgaans weinig aantrekkelijks. Wel aantrekkelijk was de wijze waarop Gezelle die met zijn schalkse ogen had bekeken. Eén voorbeeld maar. In een gedicht zonder einde voor het zilveren jubileum van een priester uit Aalbeke in juni 1894 heeft Gezelle het over zijn studietijd en over die van een dorpsgenoot van hem:

Geen wetenschap, 't zij hoog of leeg,
en was er, of zij kwamen,
vol leerzaam- en vol werkzaam heid,
die seffens te overvamen:
latijn of grieksch, ja, vlaamsch daarbij,
met al dat goed is, leerden zij.

Welke kroniekschrijver heeft deze stijl in helderheid, vlotheid of zwier overtroffen?

[p. 763]

De spreuken

Een probleem apart in het verzameld werk zijn de kalenderspreuken: de talloze typische gezegden die Gezelle tijdens zijn hele leven uit de volksmond optekende, verbeterde of herschreef, soms zelf bedacht. Ze verschenen o.m. in 't Jaar 30, in Rond den Heerd, maar vooral in de Duikalmanak (1886, 1888-1899); Gezelle stuurde er op diens verzoek ook een aantal naar de Franse priester en volksvertegenwoordiger Jules Lemire uit Hazebroek, die ze in zijn Almanach des 4 cantons (1896 vv.) plaatste. Sommige rijmende kalenderspreuken uit de Duikalmanak had men al in de eerste druk van LV opgenomen. Naderhand werden er daar nog een aantal aan toegevoegd en toen Baur er in een latere uitgave van zijn dundrukeditie weer een 80-tal op LV liet volgen, werden ook deze samen met het hele corpus van LV bij het eigenlijke opus ingelijfd. Wij namen daarom ook 175 rijmende kalenderspreuken in het VD op.

Maar intussen is de hele verzameling uit de kalender klaargekomen. Dat was geen sinecure. Het werden er 4.253, rijmende en niet-rijmende samen. Ze zijn niet alle even goed, lang niet, maar zeker drie vierde is de moeite waard en één vierde mag men niet langer in de mappen laten. Een aantal komt ook in het recent verschenen Spreekwoordenboek (1988) van H.L. Cox voor en, als ze verschillen, valt de vergelijking haast altijd uit in het voordeel van Gezelle, nooit in zijn nadeel. Cox: ‘Iedere zot prijst zijn eigen kot’; G.: ‘'t Is een spreekwoord van de wijzen, 't zotje zal hem zelven prijzen’. Cox heeft 13 spreuken met daarin het woord wijn, maar geen enkele kan ook maar in de verste verte qua formulering een spreuk benaderen als: ‘Ware 't niet van de smake, 'k dronk water liever als wijn!’ Spreuken als ‘Als men den ezel groet, 't is dat hij dragen moet’ of ‘Geraakt hij op het kussen, Neelke wordt Cornelius’ zijn schering en inslag. Zullen ze verschijnen?

Vóór het jaar 2000

In het elfde deel van de grotendeels postume editie van zijn Journal littéraire, schrijft Paul Léautaud op 9 maart 1937 over het bezoek dat Jacques Crépet hem die dag had gebracht: ‘Il me dit qu'il n'y a personne qui travaille comme lui: douze heures par jour, enfermé chez lui, sans voir personne’. Léautaud vraagt hem wat hij dan wel aan het doen is, en Crépet vertelt hem over zijn ‘édition complète de Baudelaire, chez Conard. Il y a trente ans qu'il y travaille’. In 1939 verschenen dan, met aantekeningen van J. Crépet, na vroegere door hem of anderen verzorgde delen, de eerste Juvenilia, in 1942 de volgende twee en in 1947 een Correspondance générale. Het was geen ijltempo. Baudelaire was in 1867 overleden. Zal Vlaanderen ook binnen de eeuw het volledig werk van Gezelle kunnen presenteren?

Jozef Boets

guido gezelle, Verzameld dichtwerk 7 (= Nagelaten dichtwerk 3), verzorgd door J. Boets, m.m.v. J. de Mûelenaere, P. Couttenier, Chr. D'haen, R. Van Assche en J.J.M. Westenbroek, DNB, Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 480 p.