Ons Erfdeel. Jaargang 32

Het schone ideaal / Nogmaals ingezeept - over Luceberts bundel ‘Troost de hysterische robot’

De nieuwe bundel van Lucebert bevat ruim dertig gedichten die onder de titel ‘Slipstrippen in een storm’ voorafgaan aan het oratorium ‘Troost / de hysterische robot’ waaraan de overkoepelende titel is ontleend. We mogen dus aannemen dat het belang van dat ‘oratorium’ niet onderschat mag worden. Maar in alle besprekingen die mij tot nu toe onder ogen kwamen, wordt er nauwelijks enige aandacht aan dat ‘muzikale drama’ besteed. De oorzaak daarvan is hoogstwaarschijnlijk de raadselachtigheid van dit uit vele ‘stemmen’ bestaande geheel: in de tekst, die niet minder dan 26 pagina's ‘beslaat’, treden de meest uiteenlopende figuren op, begeleid door een koor dat de dichter vanaf het begin als ‘voor verkoren (en verloren) oren’ presenteert:

Zingen wij voor verkoren oren
Het nog ongehoorde
Voor verloren oren
Verminkte zinnen
Geschonden woorden
Woorden die het zingen
Haast verhinderen

Deze inzet is typisch Lucebertiaans, in eerste instantie qua vorm. In plaats van het meer gebruikelijke Laat ons zingen kiest Lucebert voor Zingen wij, de oude meervoudsimperatief die we b.v. ook aan het begin van het gedicht Intro I (uit Fata Banana, 1971) tegenkomen: Gaan wij (op de tast van de fantast / de diepte in...). Niet minder Lucebertiaans-van-vorm is het poëtisch groeperen van zinsgedeelten die stuk voor stuk een ademhalingsonderbreking te zien geven. Elk regeltje drijft op een ademstoot van de dichter, zoals de sequenties van jazzmuziek drijven op het ademen van de blazers. De dichter als (jazz)musicus, nieuwe tonen uitproberend, zoekend naar andere harmonieën, ongerijmde rijmen... Ook de inhoud van de geciteerde beginstrofe bevat voor degenen die enigszins met de ‘oude poëzie’ van Lucebert vertrouwd zijn, heel wat herkenbaars. Men behoeft er slechts het meest bekende gedicht ‘Ik tracht op poëtische wijze’ bij te halen om te ontdekken dat bepaalde onderdelen van de daarin uitgesproken ‘getuigenissen’ duidelijke overeenkomsten vertonen met de (programmatische) inzet van het oratorium.

Ik tracht op poëtische wijze...

Het zou te ver voeren het hele gedicht te citeren: ik beperk me tot de eerste strofe ervan: Ik tracht op poëtische wijze / dat wil zeggen / eenvouds verlichte waters / de ruimte van het volledig leven / tot uitdrukking te brengen. Uit het vervolg van dit gedicht blijkt dat een zeer moeizame weg te zijn met eenzelfde soort problemen als genoemd in de eerste strofe van het oratorium. Wat de ik (in het gedicht) tracht krijgt bijna veertig jaar na dato een echo in wat de wij (van het koor) trachten (te zingen). Dank zij die echo uit het koor-begin kreeg ik zelfs een nieuw idee over de betekenis van de veelomstreden passage uit het gedicht-begin: eenvouds verlichte waters. Zouden die eenvouds verlichte waters misschien (net zoals voor verkoren oren) een meewerkend-voorwerps-funktie hebben? Dan krijgen we: Ik

[p. 755]

Lucebert (^o1924).

tracht op poëtische wijze / dat wil zeggen / voor eenvouds verlichte waters / de ruimte van het volledig leven / tot uitdrukking te brengen. Dit weglaten van voor is (zoals C.W. van de Watering indertijd bewees) óók typisch Lucebertiaans: ‘Mijn gedicht’ begint met ik ben het spook een lichtbak, en dat krijgt pas écht zin wanneer men ik ben voor het spook een lichtbak leest.

Alleen reeds het feit dat de inzet van dit oratorium al zoveel van de ‘oude’ poëzie van Lucebert oproept en verduidelijkt, doet vermoeden dat er behalve enige speelse ironie ook onverbiddelijke waarheid schuilt in de strofe waarmee de bundel begint:

Met vaste hand
Het schone ideaal
Nogmaals ingezeept
Gewassen en geschoren
Oratorium vol ‘troost’

Bij Lucebert kan men nooit genoeg bedacht zijn op de veelheid aan betekenissen die een woord vaak bezit. Als lezer kan men dan ook het beste te werk gaan als een zeer nauwgezette vertaler die ieder woord, zelfs het meest bekende, nog even in het woordenboek controleert. En dan blijkt b.v. dat oratorium niet alleen zangspel van epische en lyrische aard betekent, maar ook bidvertrek: de plaats waarvandaan de gelovigen hun gebeden tot ‘verkoren oren’ richten om troost te ontvangen voor hun ellende. Maar de cynische titel ‘Troost/de hysterische robot’ laat al direct zien dat er weinig troost meer te verwachten valt in deze wereld van de robot-taal. ‘Het lied van de robot’ dat een wezenlijk onderdeel vormt van dit oratorium, laat alleen maar ‘de spraakgebreken van de schaduw’ (uit: ik tracht op poëtische wijze) zien:

Hond hijblaffen
Man hij blaffen
Vrouw zij blaffen
Bijten allen
Grragh grragh grragh
(...)
Geen zin
Geen zijn

In dit lied krijgen we ook weer aansluiting bij wat het koor reeds in de eerste strofe aan de orde stelt. De ‘verminkte zinnen’ worden in een nieuw reliëf getoond en van ‘zingen’ is inderdaad nauwelijks meer sprake zodra het woord aan de robot (de computer?) wordt overgelaten. Er is eenzelfde ‘troost’ in aanwezig als in het gedicht van de Vlaamse dichter Gust Gils, die in zijn bundel ‘Levend voorwerp’ schrijft: duizend jaar koestgeroep / tegen hond / kweekt koesthond / maar ook / blafmens. Een schrale troost...

Verminkte zinnen

Ondanks de ‘verminkte zinnen’ waarvan Lucebert letterlijk en figuurlijk gebruik maakt, brengt hij de ruimte van het volledig leven weer op virtuoze poëtische wijze tot uitdrukking. Het nog ongehoorde wordt inderdaad hoorbaar gemaakt in dit oratorium, nu eens zacht fluisterend, dan weer donker-brommend, hoog-tonig of woedend wroetend. ‘Elke stem kleurde zichzelf / Lurkend aan regenbogen (..)’. ‘Elke stem een stem in nood / Met de eigen noodklok (...)’. ‘De zieke stem: / Grauwe bliksem verblindt de bekkentrekker van de laster (...)’. Met de meest uiteenlopende stemmen wordt een nieuwe taal geschapen vol aansprekende beelden: Waar het miert en broeit met de wormen (...). Wat in giftige mist haast verstikt is (...) Kniesoor fluistert in 't vergiet / Van het afwezige oor (...) Dergelijke voorbeelden van verminkte zinnen gaan - ondanks onze verminkte zintuigen - volledig leven. Zelfs doven die niet kunnen horen zien hoe er een nieuwe beeldentaal ontstaat die ervoor zorgt dat horen en zien je vergaat! Regenboogkleurrijk tekent die taal zich af tegen de grauwheid van onze botte robottijd.

Het is opvallend dat in dit oratorium verschillende sprookjesfiguren opduiken, relicten van een kindertijd: heks, tovenaar, geesten worden gesteld tegenover de wereld der volwassenen, vertegenwoordigd door de technicus, de ironicus, de sarcasticus, enz. Oeroude bezweringen wisselen af met moderne platitudes, maar telkens zodanig verwoord dat elke (verminkte?) zin weer een verrassing inhoudt door ‘het op elkaar botsen’ van begrippen die voordien nog nooit in één adem werden genoemd. Onmogelijk om daar verder uitleg van te geven: dit oratorium kan alleen maar onverminkt genoten worden. Men leze deze ‘bespreking’ dus slechts als aankondiging of liever nog als pleidooi om zelf te gaan lezen en (be)luisteren.

Slipstrippen in een storm

Aan het begin van dit artikel werden reeds de ongeveer dertig gedichten genoemd die onder de titel Slipstrippen in een storm aan het oratorium voorafgaan. Eén van die gedichten draagt zélf deze titel en dat gedicht eindigt - na een reeks van ‘ademstoten’ waar men nogal eens vreemd tegenaan kijkt - met de ‘windstormpassage’:

Ik ben nu het stormt en raast een naakte dwaas
Of juist een windbuil met de zuidwester op zijn gulp

Onvergetelijke woorden van de dichter die in zijn bundel ‘Van de afgrond en de luchtmens’ (1953) reeds een oud-nar en een verjaarde profeet opriep op een ándere onvergetelijke manier. Vreemd-stil en rustig-geduldig werden toen de ‘he-

[p. 756]

melse wanklank van de ontbinding’ en ‘het ijzeren ei van de leegte’ door de bespiegelende figuren aan de orde gesteld; nu, in de storm van deze tijd, is voor die uitgewogen, verstilde beelden nauwelijks meer ruimte, zeker niet in dit gedicht waarvan de titel alle andere overkoepelt. Terecht? Is in deze gedichtenverzameling alleen maar een dichter aan het woord bij wie voortdurend ongewassen beelden verschijnen aan het krakende ledikant, een dichter die als warhoofd de zotskap op de overvolle kop/het lege pneumatische podium betreedt? Nee, de door de waanzinnige wind voortgedreven ‘scheve schaatser’ die het voordien onbestaande begrip ‘slipstrippen in een storm’ tot een levende evocatie van een wild-meeslepend dichterschap brengt, komt bij al zijn ‘slipping and sliding’ regelmatig in een situatie terecht, waarin ‘de storm’ is verstild of hoogstens nog als accessoire gebruikt wordt om de rust eromheen te beklemtonen. Het mooiste voorbeeld daarvan vinden we in het gedicht.

Vredig eten is goed eten
Want lekker eten doet men alleen in rust en vrede
Voor een goede spijsvertering is het een vereiste
Dat men elk hapje minstens vijftienmaal kauwt
Daarom eet men met muziek ookbeter
Want onder vrolijke tonen bewegen de kaken vanzelf
Harmonieus en met de kaken ook de slokdarm
En later zelfs de overige dertig meter
Lange darmen in de buik.

Vrede is goed eten met goede muziek
Met marsmuziek kan men beter lopen dan eten
Als men dan ook maar vredig loopt
En niet meemarcheert met een troep soldaten
Tegen andere soldaten
Dan is marsmuziek net zo bedorven
Als besmet voedsel

Maar bij dansmuziek is het zeker goed eten
Want dansen is geen vechten
Wie danst houdt rekening met andere dansers
Zoals men onder het eten niet alle
Lekkere hapjes alleen verorbert maar die deelt
Met de overigen de disgenoten

Dit gedicht heeft, tezamen met een Lucebert-tekening (als ik me goed herinner) indertijd in de jeugdrubriek van ‘Vrij Nederland’ gestaan. Deze ‘kinderlijke’ Lucebert is mij het liefst en daarom eindig ik dit artikel met het nóg simpeler:

voor Siep

Maak jij voor straf
Alle lange lussen af
En voor goed gedrag
Zet ook nog als bewijs
Al die puntjes op de i's en op de ij's
Zó is het goed maar nu opgelet
Schrijf alles nog eens over in het net

En na dit gedicht geciteerd te hebben ga ik alles (voor straf?) nog eens in het net overtypen. Voor de lezers en de (goede) luisteraars.

Aldert Walrecht

lucebert, Troost de hysterische robot, De Bezige Bij, Amsterdam, 1989, 84 p.