Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 731]

Knoppen en golflengten
P.C. uit den Boogaart

P.C. UIT DEN BOOGAART
werd geboren in 1942 in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Italiaans aan de Universiteit van Utrecht. Is docent Nederlands en italiaans aan de Technische Universiteit Eindhoven, faculteit Wijsbegeerte en Maatschappij Wetenschappen. Publiceerde o.a. ‘Woordfrequenties’ (1975) en sinds 1977 bijdragen in ‘Onze Taal’.
Adre: Poirterslaan 15, NL-5611 LA Eindhoven

Alles wat er te zeggen valt, valt op vele manieren te zeggen. Er zijn allerlei talen waarin een boodschap overgebracht kan worden; binnen een taal zijn er allerhande varianten om een en dezelfde mededeling te doen, en zelfs binnen dezelfde variant van dezelfde taal kunnen we een rijk gamma van toonaarden kiezen om den volke onze bedoelingen kond te doen. De keuze wordt bepaald door een groot aantal factoren. Als u mag aannemen dat de toegesprokene uw taal spreekt, en dan wel dezelfde variant van uw taal, dan is er eigenlijk geen sprake van keuze, en zeker niet van bewuste keuze. De knop staat bij u op standaard, zogezegd. In een omgeving, waar alle potentiële gesprekspartners een taal of taalvariant spreken, die weliswaar de uwe niet is, maar waar u zich toch naar behoren in weet uit te drukken, is er natuurlijk ook geen probleem. Uw taalknop staat weliswaar niet op de eigen-taalstandaard, maar op een tijdelijke alternatieve standaard. Er bestaan ook situaties waarin die taalzekerheid niet bestaat, of waarin die u onverhoeds ontvalt. Die situaties vormen de aanleiding voor dit artikel.

Stel dat u behoefte gevoelt om het tragisch overlijden van uw dierbare kat (overreden door een individu dat er waarschijnlijk ook niets aan kon doen, maar waartegen u toch een zekere wrok koestert) juist op dit dramatisch ogenblik aan de enige passant kenbaar te maken. U zegt tegen deze onbekende: ‘Je reinste tuig, die chauffeurs van tegenwoordig, nou hebben ze nondedju mijn kat aan flarden gereden, en denkt u dat ze even stoppen om te kijken wat ze hebben gedaan? Vergeet het maar’. De aangesprokene, een heer van rond de veertig jaar, kijkt u aan met een blik waarin u welwillend medeleven meent te lezen, zwijgt even en zegt dan ‘I beg you pardon?’ Hoewel u voortreffelijk Engels spreekt, zelfs enigszins naar het anglofiele neigt, schiet op dit moment van ontreddering (this moment of distress, valt u later, als u in bed ligt, om de een of andere onnaspeurlijke reden te binnen) uw idiomatische vaardigheid te kort en u stamelt: ‘Oh, nothing, I was telling that my cat has been overwritten’, u realiseert zich terstond dat u gezegd hebt dat uw kat overschreven is, en corrigeert ‘Killed, you know, by a car’. De onbekende knikt en zegt hartelijk ‘I'm sorry to hear that’. Hierdoor aangemoedigd kunt u nu weer vrijelijk uw woede uiten: ‘Those crazy guys don't even bother to stop’, roept u de veertigjarige anglofoon toe die inmiddels duidelijk tekenen geeft zijn weg te willen vervolgen. Het was een van de laatste zinnen die u in uw detective las, voordat u uw huis had verlaten om boodschappen te doen, waarbij uw kat samen met u door de voordeur glipte, mèt de

[p. 732]

gevolgen die langzamerhand schrijnend duidelijk zijn geworden.

Toegegeven, een groot aantal details in dit verhaal is volstrekt irrelevant voor het betoog dat gaat volgen, en het is misschien ook ongepast om u zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemming uwerzijds tot hoofdrolspeler in bovenstaand drama te promoveren. Wat ons echter interesseert is de plotselinge overgang van het ene taalsysteem in het andere, door de protagonist gedemonstreerd.

De hoofdpersoon weet zich aanvankelijk met zijn of haar houding geen raad. Ten dele zal dit wel komen doordat we altijd in verwarring raken als mensen op uitingen van primitieve gevoelens onverwacht reageren. Dat heeft verder niets met talige vaardigheden te maken. Maar ook blijkt uit dit voorval dat uitingen van primitieve emoties vrijwel automatisch gebezigd worden in een taalsoort die ons het meest nastaat. Taalpsychologen plegen dit wel te verklaren met het verschijnsel regressie: onder omstandigheden van zware druk en sterke emoties grijpen wij terug op gedragingen die wij als kind hebben aangeleerd. Geen wonder dat we op dat ogenblik niet in staat zijn om Engels te spreken: we zijn geestelijk teruggekeerd in de periode dat we nog geen Engels kenden. Er zal wel een kern van waarheid in deze hypothese zitten, maar ik heb haar nooit ten volle vertrouwd. Is het commentaar dat ik u bij het aanrijden van uw huisdier in de mond legde wel in het typische taaleigen van een onmondig kind geformuleerd? Om maar wat te noemen.

Eigenlijk is het veel verwonderlijker dat we bij vele gelegenheden wèl in staat zijn om direct en adequaat van taalsysteem te veranderen.

Ik zal nog een anekdote vertellen, maar nu een die echt gebeurd is. Tijdens een bijeenkomst waren drie Engelstaligen, woonachtig in Nederland, en drie Nederlanders met elkaar in gesprek. Het gesprek werd in beide talen gevoerd, waarbij het op het eerste gehoor niet uit te maken viel waarom op een bepaald ogenblik van de ene danwel de andere taal gebruik werd gemaakt. Soms waren het Nederlanders en soms de Engelstaligen die het initiatief namen tot verandering van taal, en daarbij kwam het zelfs enige malen voor dat een van de Engelsen, steeds dezelfde overigens, van het Engels op het Nederlands overging. Ik was deelnemer aan het gesprek en was een beetje verbaasd over het gemak waarmee deze zogeheten code switches plaatsvonden, en over het feit dat dit kennelijk verder niemand opviel. Aan de Engelsman die twee of drie keer van zijn eigen taal naar het Nederlands overstapte schreef ik een grote mate van beleefdheid toe, danwel een sterke neiging om iets te willen bewijzen, intelligentie misschien, of aanpassingsvermogen. Er bleek in dit geval echter bij nadere observatie een minder psychologiserende reden te zijn. Elke taalverandering vond plaats nadat er een woord gevallen was dat eigenlijk in de andere taal thuishoorde. Zo zou in genoemde situatie het gebruik van het hierboven gebezigde woord code switch aanleiding geven om inderdaad ‘van code te switchen’. Anderzijds werd door de genoemde Engelsman binnen een Engelstalig gedeelte van de conversatie het woord Pinksteren in het Nederlands gezegd (het schijnt dat er wel een woord voor bestaat in het Engels, maar dat er een zeker taboe op rust om het het noemen), en dat was voor de anderen het startsein om in het Nederlands door te gaan.

Het lijkt erop dat alle deelnemers van alles wat ze wilden zeggen simultaan een Engelse en een Nederlandse versie voorhanden hadden en dat ze naar gelang van de behoefte van het ogenblik hun gedachten in de ene danwel de andere taal verwoordden. Maar ook deze veronderstelling klopt niet helemaal. Na een wat gecompliceerd betoog van een van de Nederlanders in de eigen taal vroeg een

[p. 733]

anderstalige aanwezige of de laatste spreker zo vriendelijk wilde zijn om zijn bedoelingen in het Engels uit te leggen. De gesprekspartner wilde dat wel doen, begon er ook enthousiast aan, maar bleek er al snel niet meer uit te komen.

Als tussenconclusie zouden we onze bevindingen als volgt op een meer theoretisch plan kunnen formuleren. Al onze vaardigheden, niet alleen de taalvaardigheden, berusten op routines die ergens in het geheugen opgeslagen liggen; beheersing van die routines hangt af van de snelheid waarmee we de kennis, nodig om de routines uit te voeren, vanuit het geheugen kunnen aktiveren. Als u, milieubewust als u bent, een half jaar de auto hebt laten staan, bent u wat onwennig als u vanwege een noodgeval van uw automobiel gebruik moet maken. Maar na enkele honderden meters is alles weer even vertrouwd, en hebt u de zekerheid dat adequaat alle handelingen kunt verrichten, ook die welke op dit ogenblik niet van toepassing zijn. Zo kan het ook zijn, om tot de communicatieve situatie terug te keren, dat u na decennia afwezigheid een bezoek brengt aan uw geboortedorp, dat u, na hernieuwde kennismaking met de dorpsagent, een vroegere klasgenoot van u, na enkele zinnen in standaard-Nederlands overgaat op dialect, en dat u daarbij tot uw eigen verbazing woorden in de mond neemt waarvan u zich niet kunt herinneren dat u die ooit had gekend.

Kennelijk zijn we in staat om parallelle routines gedurende korte of langere tijd te aktiveren, maar een voorwaarde is wel dat we even de tijd gehad moeten hebben. In de anekdote die we in het begin bespraken, hebt u die tijd niet gehad, u maakte fouten die u normaliter niet gemaakt zou hebben, en in uiterste instantie wist u niet anders te doen dan letterlijk een passage uit een boek te citeren: u ging niet het meest adequate deel van uw kennis van het Engels aktiveren, maar dat deel dat het meest direct te aktiveren viel. En ook wordt het nu duidelijk waarom die nacht plotseling vanuit het niets de woorden ‘this moment of distress’ bij u opkwamen. Het was de term waarmee u zich tegenover de anglofoon had willen excuseren. Het deel van het geheugen waar zich this moment of distress bevond was niet geaktiveerd. Maar een eenmaal aangeroepen routine laat zich niet zomaar stopzetten, ook niet als de routine nergens meer toe dient. Het donkere deel van uw brein (ik wil de term onderbewuste niet gebruiken, aangezien die wat beladen is) komt u enige uren later triomfantelijk verrassen met de inmiddels irrelevante informatie.

Uit het tweede verhaal valt nog een andere conclusie te trekken. Communicatie vooronderstelt dat we elkaars codes kunnen ontcijferen, en dat we bij voorkeur van gelijke codes gedurende het communicatieproces moeten gebruikmaken. Boodschappen die we overbrengen zijn in een bepaalde code geformuleerd, maar bevatten kennelijk tevens een uitnodiging om dezelfde code te gebruiken. Dit appèl blijkt zo sterk dat elk Nederlands woord in Engelse context aanleiding was om van het Engels in het Nederlands over te gaan; vice versa en mutatis mutandis gold dit voor de switch van Nederlands naar het Engels. Meestal wordt aan het begin van een communicatieve handeling de code vastgesteld; men stelt op elkaars golflengtes af. Dit proces van wederzijdse afstemming vond hier kennelijk voortdurend plaats. Terloops wil ik nog constateren dat het inderdaad moeilijk kan zijn om niet van code te wisselen, als we met een gesprekspartner hebben afgesproken dat ieder de eigen taal (variant) blijft hanteren.

De situaties die we tot nu toe besproken hebben, zijn alle aan de extreme kant. Er zijn natuurlijk personen die permanent tweetalig zijn (vader en moeder spraken een andere taal en persoon toeft nog steeds in omgeving waar beide talen gangbaar zijn), maar zij vormen een uitzondering. Er zijn ook personen wier

[p. 734]

beroep het met zich meebrengt dat ze voortdurend de routines van meer dan één taalsysteem aktief in het geheugen moeten houden. Tolken natuurlijk, maar ook telefonisten van internationale bedrijven. En winkelpersoneel in het Groothertogdom Luxemburg dat, naar mijn ervaring, juist binnengekomen klanten nooit begroet, niet uit onbeleefdheid, maar omdat het nooit weet naar welke van de daar gangbare codes het moet gaan switchen. Alles bijeengenomen toch een aanzienlijk deel van de mensheid. Maar in hoeverre is de analyse van code switches van toepassing op mensen die niet vrijwel dagelijks met het gebruik van meer dan één taal of taalvariant worden geconfronteerd? Als antwoord hierop kunnen we stellen dat lichtere vormen van ‘meertaligheid’ overal optreden, of laten we zeggen van ‘meervariantigheid’. Zelfs al zijn woorden identiek, dan nog zijn dikwijls intonatie en stemgebruik afhankelijk van sociale klasse, leeftijd en dergelijke van de gesprekspartner. In de keuze van uw variant houdt u niet alleen rekening met de status van de direkt betrokken gesprekspartner, maar ook met die van andere aanwezigen. U zegt, als voorzitter van een officiële vergadering, mevrouw tegen een dame die u van zeer nabij kent, noemt haar bij de voornaam als u in de pauze in gezelschap van anderen een kopje koffie drinkt, en bij haar koosnaam als u na afloop van de vergadering met haar vertrekt in een richting die u mij niet wilt onthullen. Niet de feiten op zich zijn verbazingwekkend, maar intrigerend is de vanzelfsprekendheid. Misschien gaat het te ver om het begrip taal hier in het geding te brengen, en is hier eerder sprake van een switchende gedragscode. Maar dan nog.

Alles wat we zouden willen zeggen, heb ik al gezegd, valt op vele manieren te zeggen. Dit geldt ook voor het bovenstaande: ik heb u op vele wijzen gecompromitteerd en kan niet raden wat daar het effect van is. Maar misschien weet u nu hoe u de taalknop kunt instellen op een golflengte die u welgevalliger is.